Δημήτρης ΒαγενάςΆρθρο: Δημήτρης Βαγενάς
Ψυχολόγος
Η ιδιαίτερη ταινία «Τα μυαλά που κουβαλάς» («Inside out») αποτελεί μία ακόμη παραγωγής της Disney – Pixar που όχι μόνο ικανοποίησε τους ενήλικους θεατές, αλλά τους έκανε να συγκινηθούν και να στοχαστούν, όπως είχε γίνει στο παρελθόν και με αρκετές άλλες ταινίες κινουμένων σχεδίων που δεν απευθύνονται μονάχα στα παιδιά, όπως το «Ψυχρά κι ανάποδα» («Frozen») και το «Ψηλά στον ουρανό» («Up»). Οι παραγωγές της Disney φαίνονται, λοιπόν, να έχουν τα πρωτεία στις ταινίες κινουμένων σχεδίων που απευθύνονται κυριολεκτικότατα «σε όλη την οικογένεια» – και κάποιες φορές περισσότερο στους γονείς – τόσο χάρη στα τραγούδια τους, που πολλές φορές τις έφεραν μέχρι τα Oscar, όσο και στο γεγονός πως οι χαρακτήρες τους είναι πολύπλευροι και ολοκληρωμένοι, ακόμα κι όταν αποτελούνται από ζώα που μιλάνε κι ανθρωπόμορφα αντικείμενα.
Ως εκ τούτου, στο συγκεκριμένο άρθρο θ’ αναλύσουμε τη διαίρεση του ψυχισμού, όπως προτάθηκε από το Σίγκμουντ Φρόιντ, βάσει των χαρακτήρων που εμφανίζονται στις ταινίες της Disney. Ξεκινώντας με τους κακούς ήρωες, μεγάλο ψυχαναλυτικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο δικαστής Φρόλο από την «Παναγία των Παρισίων». Ο Κλοντ Φρόλο αντιπροσωπεύει το Αυτό, το οποίο με τη σειρά του εκπροσωπεί όλα τα σεξουαλικά κι επιθετικά ένστικτα, που προσπαθούν να ικανοποιηθούν, ωθώντας μας να προβούμε σε όσες θεμιτές κι αθέμιτες ενέργειες μας δίνουν ευχαρίστηση. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ανθρώπους, οι κακοί χαρακτήρες δεν μπορούν να δαμάσουν το Αυτό, με αποτέλεσμα να παρασύρονται από τις σκοτεινές τους ενορμήσεις, σκορπώντας τον πόνο και το θάνατο. Όντας άρρηκτα συνδεδεμένο με τις σεξουαλικές ανάγκες, το Αυτό εκπροσωπείται ιδανικά από το Φρόλο: παρότι ο δικαστής εξαπολύει ένα ανελέητο ανθρωποκυνηγητό εναντίον των τσιγγάνων, παρασύρεται τελικά απ’ την ομορφιά της τσιγγάνας Εσμεράλδας και προβαίνει σε ακόμα πιο επονείδιστες πράξεις, βάζοντας φωτιά σε ολόκληρο το Παρίσι. Απαλλάσσεται, μάλιστα, απ’ τις ενοχές του, λέγοντας πως δε φταίει εκείνος που ο Θεός έκανε το Διάβολο πιο δυνατό απ’ τον άνθρωπο, και ορκίζεται να κάψει τη γοητευτική τσιγγάνα, αν δεν υποκύψει στο πάθος του. Ψυχαναλυτικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο κακός μάγος Τζαφάρ, ο οποίος στην πρώτη ταινία «Αλαντίν» φυλακίζεται σ’ ένα μαγικό λυχνάρι και στην επόμενη καταφέρνει να δραπετεύσει, σχεδιάζοντας την εκδίκησή του. Ο εγκλεισμός του στο λυχνάρι συμπίπτει με την καταπίεση των επιθετικών του ενστίκτων, τα οποία απελευθερώνονται μαζί μ’ αυτόν, πλημμυρίζοντάς τον και ωθώντας τον σε ακόμα πιο σαδιστικές ενέργειες. Ούτως ή άλλως, οι πράξεις των κακών ηρώων δεν υπαγορεύονται μόνο απ’ την ανάγκη τους για χρήμα κι εξουσία, αλλά κι απ’ την επιθυμία τους να δουν τον αντίπαλό τους να υποφέρει, λειτουργώντας, όπως και το Αυτό, σύμφωνα με την «αρχή της ευχαρίστησης».
Οι καλοί ήρωες επιδιώκουν να υποτάξουν τους κακούς, όπως το Εγώ προσπαθεί να δαμάσει το Αυτό. Προσπαθώντας να εκτιμήσει τις καταστάσεις και να βρει λύσεις στα διάφορα προβλήματα, το Εγώ αναζητά την ευχαρίστηση, χρησιμοποιώντας όμως μονάχα θεμιτά μέσα και γνωρίζοντας πως δεν μπορεί να εκπληρώνει πάντα τις επιθυμίες του. Παρόλα αυτά δεν παίρνει πάντα σωστές αποφάσεις, ούτε είναι απαλλαγμένο από αδυναμίες κι ατέλειες. Αδυναμίες έχει και η νεαρή Μουλάν, στην ομώνυμη ταινία, η οποία ντύνεται άντρας και κατατάσσεται στο στρατό για να πολεμήσει τους Ούννους στη θέση του γέρου πατέρα της. Η ανιδιοτελής Μουλάν βάζει σε κίνδυνο την ασφάλειά της για να προστατέψει την οικογένειά της, αλλά ταυτόχρονα κάνει πάρα πολλά λάθη μέχρι να καταλάβει πώς πρέπει να φερθεί και να γίνει η ατρόμητη πατριώτισσα που προσκυνάει όλη η Κίνα. Σε κάθε περίπτωση πάντως, η νεαρή κοπέλα δεν προσπαθεί να προασπίσει τα δικά της συμφέροντα, σε αντίθεση με την πριγκίπισσα Μερίντα απ’ την ταινία «Brave», που εξαιτίας της επιπολαιότητάς της μεταμορφώνει τη μητέρα της σε αρκούδα. Θα κάνει, βέβαια, τα πάντα για να επανορθώσει και στο τέλος θα καταφέρει να ωριμάσει, θυμίζοντας το Εγώ, που εξελίσσεται σταδιακά μέσα απ’ τα λάθη του, εξερευνώντας τις δυνατότητές του.
Το Υπερεγώ είναι το αντίθετο του Αυτό, καθώς μας ωθεί να λειτουργήσουμε μ’ έναν τρόπο πλήρως αποδεκτό. Αφενός ενθαρρύνει το Εγώ, λέγοντάς του πώς πρέπει να φερθεί, αφετέρου τού θέτει απαγορεύσεις, δείχνοντάς του ποιες συμπεριφορές δεν είναι ενδεδειγμένες. Έτσι, το Εγώ παρεμβάλλεται ανάμεσα στις απαιτήσεις του Αυτό, δηλαδή του κακού χαρακτήρα, και στις απαγορεύσεις του Υπερεγώ, που είναι ο μέντορας του ήρωα. Στο «Βασιλιά των λιονταριών» το Υπερεγώ εκπροσωπείται επάξια από το Ραφίκι, το γερο – μανδρίλο που πείθει το λιοντάρι Σίμπα να εκδικηθεί το θείο του για το θάνατο του πατέρα του και να γίνει ο βασιλιάς της ζούγκλας. Περισσότερο ενθαρρύνοντας παρά απαγορεύοντας, ο Ραφίκι συμβολίζει τους ηθικούς κανόνες που μας δείχνουν πώς πρέπει να συμπεριφερθούμε, προστατεύοντάς μας από τα επιπόλαια συναισθήματα. Στις περισσότερες ταινίες της Disney βέβαια το Υπερεγώ δεν απεικονίζεται, και ίσως γι’ αυτό να είναι εύκολο για τους κακούς να ξεγελάσουν και να αιχμαλωτίσουν τους καλούς. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε, πως οι ήρωες πρέπει να διασχίσουν ένα πολύ μεγάλο δρόμο για να καταφέρουν να ωριμάσουν, μαθαίνοντας πώς ν’ αποφεύγουν τις παγίδες και πώς να χρησιμοποιούν τη δύναμή τους με το σωστό τρόπο.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Indick, W. (2004). Psychology for Screenwriters. Ventura: Michael Wiese Productions.
Quinodoz, J. M. (2013). Πώς να διαβάσω τον Φρόιντ. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.