Διαδρομές Επίγνωσης

Άρθρο: Μαρία Πολυκρέτη
Ψυχολόγος

Στις 15 Οκτωβρίου, η Γκαλερί «Τεχνοχώρος» φιλοξενεί για πρώτη φορά τα έργα χαρακτικής τριών Ελληνίδων Εικαστικών Τέχνης. Η Δήμητρα Σιατέρλη, καθηγήτριας της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών Φλωρίνης, η οποία, όπως παρατηρήσαμε στα έργα της, τολμάει, έστω και «…βέβηλα»  να αποτυπώσει σε παλιά κειμήλια της οικογένειάς της, μοτίβα, μορφές, σχέδια εμπνευσμένα από την σκληρή πραγματικότητα της στιγμής, έτσι όπως βιώνεται αλλά και όπως εκτονώνεται διαμέσου της τόλμης για επανακαθορισμό των ορίων μεταξύ παρελθόντος και παρόντος. Η Έλενα Προβατά, νεαρή καλλιτέχνιδα χαρακτικής εξοικειώνει τον μάτι του θεατή με τις αιχμηρές φιγούρες πλασμάτων και ζώων, μέσω των οποίων αναβιώνεται «…η γείωση, ένα στοιχείο πιο πρωτογενές, που δημιουργεί εμπιστοσύνη και στέκεται ενάντια στο επιφανειακό, το αδιάφορο, το ειρωνικό.» Η αίσθηση που προκαλείται, είναι η ταύτιση με την ατημέλητη εκείνη καθαρότητα στην σχέση και την επαφή, που αναζητά ενσάρκωση στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Τέλος, η Αναστασία Μίκρου, μέσα από τη δική της μανιέρα, μας δηλώνει πως τα όρια μεταξύ του εαυτού και του περιβάλλοντός μας, στην πραγματικότητα δεν είναι τόσο σαφή. Τα έργα της Αναστασίας μας δίνουν χώρο, ώστε να αναζητήσουμε μέσα σε αυτά, τόσο δικά μας νοήματα όσο και εκείνες τις ιδέες που σχετίζονται με τους τίτλους των έργων. Μία τολμηρή προσομοίωση της καθημερινής μας προσπάθειας για ανάπτυξη θα λέγαμε!

Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε μία διαρκή συνεργασία της Τέχνης με την Ψυχολογία. Με ποιον τρόπο η Τέχνη επηρεάζειν την ψυχολογία και η τελευταία την ανάπτυξη του καλλιτέχνη;  Tι ήταν αυτό που σας παρακίνησε να συντονίσετε την βιωματική ομάδα; 

Δ. Σιατερλή: Eδώ και καιρό, στο διδακτικό μου έργο προσπαθώ να συστηματοποιήσω ασκήσεις και να κεντρίσω το ενδιαφέρον των φοιτητών στοχεύοντας στους τρόπους που συσχετίζονται η ψυχολογία και η εικαστική έκφραση του καθενός μας.
Η εμπειρία των θετικών αποτελεσμάτων των βιωματικών εργαστηρίων και των τρόπων αλληλεπίδρασης σε βιωματικές ομάδες που έτυχε να γνωρίσω στις συναντήσεις εποπτείας εθελοντών στο Σύλλογο καρκινοπαθών Κ.Ε.Φ.Ι. με έσπρωξαν στο να είμαι ιδιαίτερα ανοιχτή σε κάθε είδους εμπειρία προς αυτήν τη κατεύθυνση. Πλησίασα τις δύο αυτές νέες εικαστικούς, την Αναστασία  Μικρού και την Έλενα Προβατά, απόφοιτες της Σχολής Καλών Τεχνών της Φλώρινας, πρώην φοιτήτριές μου, γιατί είδα στο έργο τους αλλά και στην συμπεριφορά τους στοιχεία κοινών ανησυχιών και προβληματισμών. Η πρόταση να συνεργαστούμε με τη ψυχοθεραπέυτρια Gestalt, Αγγελική Κυβέλου, που ήδη γνώριζα, προέκυψε πολύ απλά με μια μικρή δόση τόλμης και πολύ όρεξη για πειραματισμό και των τεσσάρων.

Αν. Μίκρου: Η τέχνη είναι ένας τρόπος με τον οποίον ο άνθρωπος μπορεί να εκφράζεται. Πιστεύω πως για τον κάθε άνθρωπο ο τρόπος έκφρασης διαφέρει. Για παράδειγμα, για κάποιους μπορεί να είναι τα extreme sports και για άλλους το πλέξιμο. Η τέχνη πολλές φορές και όχι πάντα, μπορεί να σε διευκολύνει να εκφράσεις τον εαυτό σου, τις σκέψεις σου, τα συναισθήματά σου και με αυτό τον τρόπο να αναπτύξεις σιγά σιγά έναν κωδικά επικοινωνίας.

Πώς βιώσατε την αλληλεπίδραση της Προσωπικής αναζήτησης με την Τέχνη σας, Τι ήταν αυτό που εισπράξατε μέσα από τη βιωματική εμπειρία και με ποιον τρόπο οι «Διαδρομές Επίγνωσης» αποτυπώθηκαν τελικά στα έργα σας;

Δ. Σιατερλή: Είναι δύσκολο να περιγραφεί με κάποια σειρά αυτό που συνέβη. Όσο με αφορά μου έλειπε ο χρόνος κάθε φορά που ολοκληρωνόταν μια συνάντηση να δουλεύω άμεσα για να μπορώ να καταγράφω χωρίς άλλα φίλτρα την αίσθηση και τις δονήσεις της εμπειρίας μου. Έτσι νομίζω, ότι η εμπειρία της βιωματικής άσκησης περνούσε μέσα από τις πολλαπλές στιγμές της καθημερινότητας και συσσωρεύονταν μέχρι να μεταλλαχθεί σε εικαστική γραφή. Για παράδειγμα, η εμμονή μου να ασχολούμαι στο έργο μου με τον ιστό αράχνης δεν κόπασε, συνεχίστηκε και σιγά σιγά μεταμορφώθηκε σε γραφές πιο ήσυχες, ίσως πιο ώριμες. Αντίθετα, υπήρξαν ξαφνικές εκρήξεις, κάτι σαν  «επιφοιτήσεις» που αφορούν δραστικές αποφάσεις εικαστικής δράσης. Αυτού του είδους οι ενέργειες είναι  συχνά φαινόμενα στη ζωή των καλλιτεχνών. Αυτό δεν αφαιρεί τη σημασία αυτών των αποφάσεων. Ξαφνικά αποφάσισα στις αρχές του καλοκαιριού να παρέμβω τυπώνοντας πάνω στα σκουτιά που κληρονόμησα από τη  γιαγιά μου. Δεν είναι κάτι καινούργιο στην τέχνη, το να χρησιμοποιείς  υφάσματα και κεντήματα. Το έχω, άλλωστε, ξανακάνει στο παρελθόν τυπώνοντας  πάνω σε μαξιλάρια και  λινάτσες σημαδεμένες από μνήμες  κι ιστορίες.  Αυτή η φορά  γίνεται τόσο σημαντική για μένα, γιατί καταφέρνω να ακουμπήσω και να αφήσω πάνω σ’ αυτά, τα εντελώς  προσωπικά λευκά είδη της οικογένειάς μου, το δικό μου ίχνος και συγχρόνως το δικό μου σχόλιο-στίγμα για τη ανθρώπινη, κι ιδιαίτερα τη γυναικεία, συνθήκη. Η πράξη είναι σχεδόν βέβηλη για μένα, αλλά χρειάζομαι αυτή την υπέρβαση. Η συνεσταλμένη γιαγιά μου, φρουρός της αγνότητάς μας και της ηθικής ακεραιότητας  των κοριτσιών  της οικογένειας.  Τα  νυφιάτικα προσόψια, τα πανιά για τα έμμηνα της εποχής της, τα μισοτελειωμενα κεντήματα της υπομονής και αγωγής  στην υποταγή. Το μεταξωτό τραπεζομάντηλο…

Έλ. Προβατά: Το βιωματικό σεμινάριο μέσα από την ομάδα που δημιουργήσαμε με τις άλλες τρείς γυναίκες λειτούργησε ως ένα περιβάλλον όπου είχα χρόνο και χώρο να παρατηρώ δεδομένα της καθημερινότητάς μου, όντας αποστασιοποιημένη από αυτή. Το βίωμα μου μέσα από την συζήτηση γινόταν βίωμα όλων τους, με αφουγκράζονταν και μιλούσαν γι αυτό με σεβασμό και ειλικρίνεια. Γίναμε παρατηρητές η μία της άλλης και ερευνούσαμε τα γεγονότα- εμπειρίες-βιώματα. Η σχέση μας έτσι αναπτύχθηκε μέσα από την εμπιστοσύνη που στην ουσία ήταν ένας κανόνας που δεν ήταν φυσικά απαραίτητο να δηλωθεί.
Υπήρξε προσπάθεια από όλες μας στο να είμαστε συνεπείς και αυτό ήταν πραγματικά κοπιαστικό αφού μέναμε όλες σε διαφορετικά μέρη, το βιωματικό σεμινάριο-εργαστήριο έγινε βίωμα και εντέλει σημείο αναφοράς μέσα σε αυτά τα δύο χρόνια.
Η ψυχοθεραπεία μέσα από αυτή την πρώτη μου επαφή σε σχέση με την βιωματική ομάδα με βοήθησε να δω σημάδια μέσα στα έργα μου, που στην ουσία ήταν αναφορές για μένα. Τα έβλεπα, αλλά πάντα ήμουν αρκετά συγκινημένη ή μπερδεμένη με ό,τι μου συνέβαινε. Το να υπάρξουν, έστω για λίγο, τα όρια ανάμεσα σε εμένα και το έργο μου, με έβαζε στην διαδικασία της παρατήρησης αυτών. Τα έργα του κάθε καλλιτέχνη, πιστεύω πως είναι ημερολόγιο. Θα έλεγα ότι είναι ένας τρόπος να μιλάει. Αυτό έχει να δώσει και με αυτόν τον τρόπο.

Τί σας βοήθησε να διατηρήσετε σταθερή την ομάδα αλλά και ειλικρινή την σχέση σας με τα έργα και τον εαυτό σας;

Αν. Μίκρου: Το κλίμα ήταν τέτοιο εξαρχής και όσο πήγαινε γινόταν και καλύτερο, εννοώ ανοιγόμασταν περισσότερο, ίσως ήταν και ο τρόπος που το διαχειριζόταν η Αγγελική. Γενικά δεν έγινε κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια για να μείνουμε ειλικρινείς με την δουλειά μας και με τους εαυτούς μας, απλά εκφράζαμε αυτό που νιώθαμε.

Τα θέμα «Διαδρομές Επίγνωσης» που προσεγγίσατε πώς συνδέεται με την τεχνικής της χαρακτικής;

Δ. Σιατερλή: Οι διαδρομές επίγνωσης  ήταν σαν μια χάραξη και η χάραξη με τη βελόνα ή το γούζα , είναι μια πράξη αναμέτρησης με την αλήθεια του καθενός μας. Δεν επιτρέπει να κρυβόμαστε πίσω από κανένα ασαφές και διφορούμενο νεφέλωμα, απαιτεί ένα δοκιμασμένο και ξεκάθαρο σχέδιο, προϋποθέτει καθαρή σκέψη, μια κατάθεση ειλικρινή.  Ήταν  σαν ένα πεδίο εγγραφών συναισθημάτων μας, δυσκολιών, αποφάσεων  και επιτευγμάτων μας, οπότε ήταν σαν ένα ίχνος της διαδρομής μας.
Σας παραθέτω ένα μέρος από κείμενο μου, σχετικό με τις ιδιαιτερότητες της χαρακτικής γραφής:
“…Η μήτρα στα θηλυκά θηλαστικά και στο ανθρώπινο είδος, είναι ένα όργανο που γεννά απόγονους. Ο νόμος της φύσης  την ετοιμάζει καθορίζοντας τις αντοχές της, εξοπλίζει τα τοιχώματά της, οργανώνει τα χαρακτηριστικά του γεννήματος που θα παράγει, έτσι που σ’ αυτό να έχουν εγγραφεί με κάθε λεπτομέρεια τα ιδιαίτερα κληρονομικά  του γνωρίσματα.
Η μήτρα, στη Χαρακτική, είναι ένα πεδίο εγγραφής ενεργειών του χειριστή της, είναι ένα συμπαγές -συνήθως- υλικό που προορίζεται να αφήσει το ίχνος του πάνω σε ένα δεύτερο, πάνω σε μια επιφάνεια ικανή να δεχτεί την αποτύπωσή της.
Η χαρακτική μήτρα καταγράφει και συγκρατεί ως μνήμη κάθε  χάραγμα, κάθε γρατζούνισμα, κάθε εγκοπή και οξείδωμα, κάθε επικόλληση ύλης που της εφαρμόζεται. Γίνεται ο φορέας μνήμης όλων των πράξεων που πραγματοποιήθηκαν πάνω στο σώμα της και είναι σε θέση, κάτω απο πίεση, να αναπαραγάγει την ενθύμησή τους, το ίχνος του φορτίου της πάνω σε άλλους φορείς εγγραφών: φύλλα χαρτιών, υφάσματα, τοίχους, τάβλες ξύλων, φύλλα μετάλλων, όταν ποτιστεί με χρώμα δυνατό.
Η μήτρα στην Τέχνη λειτουργεί όταν γονιμοποιείται εικαστικά από τον καλλιτέχνη. Γίνεται ικανή να προτείνει τον καθρέφτη των εγγραφών της ξανά και ξανά πολλαπλασιάζοντας τον αριθμό των μηνυμάτων αυτής της γονιμοποίησης.”

Ποιές ιδέες ήταν εκείνες που αποτέλεσαν το ισχυρότερο κίνητρο αλλά και στόχο κατά τη διάρκεια της βιωματικής εμπειρίας; Τόσο προσωπικά όσο και ομαδικά.

Δ. Σιατερλή: Αγαπώ πολύ τις διαδρομές και τα ταξίδια. Ξεκινώντας αυτή τη διαδρομή, το πρώτο μου ζητούμενο ήταν η διαδρομή αυτή καθεαυτή, η αναζήτηση αυτής της εμπειρίας μαζί με δύο νέες εικαστικές συνοδοιπόρους και μια  πολύ ικανή ψυχοθεραπεύτρια. Εννοείται, ότι ήξερα  απο την αρχή ότι αυτή η εμπειρία θα με έφερνε αντιμέτωπη με τον εαυτό μου, τα λάθη μου και τις αδυναμίες μου ήμουν όμως σίγουρη  οτι θα με βοηθούσε να γίνω πιό πλούσια, πιό σοφή, ίσως και δημιουργικά πιό γόνιμη;

Ποιο είναι το μήνυμα που εκφράζετε μέσα από τα έργα σας;

Δ. Σιατερλή: Νομίζω ότι δεν υπάρχει ένα μονομερές μήνυμα στο έργο μου.  Σημαντικό είναι να μιλώ για τους προβληματισμούς των καιρών μου, να θέτω ερωτήματα. Αυτό που με νοιάζει περισσότερο απ’ όλα είναι να μιλώ με λόγο καθαρό, με λόγο που ν’ αξίζει να  ειπωθεί, να μην ψευτίζω τη γλώσσα μου, την εικαστική όπως και τη γλώσσα της ζωής μου.

Έλ. Προβατά: Ο καθένας λαμβάνει διάφορα μηνύματα, κάποιος άλλος μπορεί να μην δει τίποτα, δεν θα ήθελα να κοντρολάρω σε καμία περίπτωση αυτό που μπορεί να δει κάποιος ή το μήνυμα που θα μπορούσε να λάβει από τα έργα. Σίγουρα πάντως για εμένα η αναζήτηση της ανθρωπιάς, της τόσο πρωτογενούς και ξεχασμένης έννοιας έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην δημιουργία των περισσότερων έργων μου μέχρι τώρα. Τα ζώα είναι ένα σύνηθες μοτίβο που χρησιμοποιώ, καθώς είναι πλάσματα που απλά ζουν, κάνουν τον κύκλο τους χωρίς να είναι αναιδή, έχουν δύναμη απλά για να ζουν. Φυσικά υπάρχει και το κομμάτι της εμπειρίας και της σχέσης με αυτά.

Αν. Μίκρου: Μέσα από τις φιγούρες που φτιάχνω στην δουλειά μου, που πολλές φορές είναι ακαθόριστο το που τελειώνει η μορφή και το που αρχίζει ο χώρος, θέλω να δείξω πως αποτελούμαστε από στοιχεία του περιβάλλοντός μας, που μας έχουν σκιαγραφήσει. Επίσης εκφράζω το πόσο κουβαλάμε μέσα μας σε μεγάλο ή μικρό βαθμό τους προσωπικούς μας δαίμονες.

Τί θα συμβουλεύατε τους νέους καλλιτέχνες;

Δ. Σιατερλή: Μου αρέσει να τους λέω να μην κλείνουν τίποτα, να μένουν ανοιχτοί στις εμπειρίες. Κάθε εμπειρία, ακόμα κι εκείνες που μας μοιάζουν βαρετές ή άχρηστες, έρχεται η ώρα που ενεργοποιούνται μέσα μας και λειτουργούν -εάν εμείς το επιτρέψουμε- θετικά.
Μου αρέσει επίσης να τους λέω, ότι αυτό που είναι το πιό σημαντικό  στη ζωή μας είναι να ερωτευόμαστε εκείνο που επιλέγουμε να κάνουμε, να το τρέφουμε, να το ποτίζουμε και να ελπίζουμε γι’ αυτό, να οραματιζόμαστε τη συνέχειά του. Τα χρήματα, σ’ αυτή τη διαδικασία έχουν ελάχιστη επήρεια, το ζητούμενο είναι να  αγαπάμε και να παραμερίζουμε το φόβο που μας προκαλεί η αποτυχία.

Στο πλαίσιο της έκθεσης «ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΕΠΙΓΝΩΣΗΣ» έλαβε χώρο ένα δίωρο βιωματικό σεμινάριο για εικαστικούς με στόχο την προσωπική ανάπτυξη και τον πειραματισμό τους μέσω της φαινομενολογικής παρατήρησης. Βρήκαμε την Τζίνα Δελασσούδα, Εικαστικό της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών, ειδικευόμενη στον τομέα της Χαρακτικής και μας μίλησε για την βιωματική της εμπειρία.

Πώς προέκυψε να παρακολουθήσεις το βιωματικό σεμινάριο στην γκαλερί Τεχνοχώρος;

Με την γκαλερί Τεχνοχώρος συνεργαζόμουν με μεγάλη χαρά και συχνά παρακολουθώ τις εκθέσεις που φιλοξενεί. Έτσι βρέθηκα και στην τρέχουσα έκθεση, στα πλαίσια της οποίας πραγματοποιήθηκε το βιωματικό σεμινάριο. Το δίωρο αυτό σεμινάριο Art therapy το εισέπραξα ως δώρο από την γκαλερί Τεχνοχώρος. Όταν το έμαθα θέλησα να λάβω μέρος, μιας και δεν είχα ξανασυμμετάσχει.
Ήμασταν 11 Εικαστικοί, δεν γνωριζόμασταν μεταξύ μας, ήμασταν αρκετά διαφορετικοί τόσο σαν εικαστικοί όσο και σαν προσωπικότητες.

Με ποιον τρόπο ξεκινήσατε να αναπτύσσετε τις σχέσεις σας κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου;

Αρχικά, περιέγραψε ο καθένας από εμάς τον εαυτό του, τα έργα του αλλά και τις προσδοκίες του μέσα από το σεμινάριο εκείνο. Έπειτα, η συντονίστρια της ομάδας μας κατεύθυνε προς την χαλάρωση, μέσα από αναπνοές, το κλείσιμο των ματιών και την κατεύθυνση της φαντασίας μας. Μας ζήτησε να φανταστούμε ένα δέντρο, σε κάποια συγκεκριμένη εποχή και συγκεκριμένο περιβάλλον και μας προέτρεψε να έχουμε πλήρη εποπτεία του έργου αυτού, ενώ είχαμε χαλαρώσει με αναπνοές.
Στη συνέχεια μας μοίρασε χαρτιά και μας προέτρεψε να ζωγραφίσουμε αυτό το δέντρο με το αριστερό μας χέρι (το αντίθετο δηλαδή από εκείνο που χρησιμοποιούμε κανονικά -το δεξί για τους αριστερόχειρες). Αφού ζωγραφίσαμε το δέντρο, μας ζήτησε να το παρουσιάσουμε σαν να ήμασταν εμείς, σε πρώτο δηλαδή πρόσωπο, το ονομάσαμε, το εντάξαμε στο χώρο και στο χρόνο και μιλήσαμε για αυτό.

Τι ήταν αυτό που προσεγγίσατε μέσω της περιγραφής του δέντρου;

Τελικά το δέντρο, όπως μας αποκάλυψε στη συνέχεια η ψυχοθεραπεύτρια, αντιπροσώπευε εμάς τους ίδιους και όσα παρουσιάσαμε αφορούσαν στην πραγματικότητα τον εαυτό μας.

Πώς αισθάνθηκες μέσα από κάτι τέτοιο;

Η προσδοκία που είχα από αυτό το σεμινάριο, ήταν να γνωρίσω καλύτερα τον εαυτό μου, τόσο μέσα από εμένα όσο και μέσα από τους άλλους. Βλέποντας τα δέντρα των άλλων, μέσω συνειρμών μπόρεσα να δω, πώς το βλέπουν και οι άλλοι. Ήταν εποικοδομητικό, γιατί κοιτάξαμε μέσα μας, τον εαυτό μας, μέσα στο πλαίσιο μίας ομάδας με συναισθήματα φιλικά προς τον καθένα. Ήταν ένα φιλικό και ήρεμο περιβάλλον που βοήθησε στην ενδοσκόπηση.

Με ποιον τρόπο η χρήση της ζωγραφικής διευκόλυνε τον τρόπο έκφρασης της ομάδας;

Επειδή ήμασταν και οι 11 εικαστικοί, ήταν πιο αυθόρμητο κι πιο άμεσο να επικοινωνήσουμε μέσω της ζωγραφικής. Ήταν ένας οικείος κώδικας για να εκφραστούμε με πιο συμπυκνωμένο λόγο από ότι αν επικοινωνούσαμε μόνο λεκτικά.

Θα συμμετείχες σε παρόμοια βιωματική εμπειρία, αν σου δινόταν η ευκαιρία;

Θα ήθελα πολύ να συμμετάσχω σε αντίστοιχες ομάδες, όμως με ανθρώπους εξίσου κατάλληλους όπως ήταν η ψυχοθεραπεύτρια-συντονίστρια της ομάδας.
Την επόμενη φορά θα ήμουν πιο εξοικειωμένη, πρώτα από όλα με αυτόν τον τρόπο επικοινωνίας, θα ήμουν πιο ήρεμη και χαλαρή και θα μπορούσα να γνωρίσω καλύτερα τον εαυτό μου μέσα από τους άλλους, γιατί στην πραγματικότητα, οι άλλοι λειτουργούν σαν καθρέπτης του εαυτού μας.