Μένη ΚουτσοσίμουΆρθρο: Μένη Κουτσοσίμου
Ψυχολόγος – Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
Στο μυαλό μου γυρίζουν τα λόγια του Έλληνα φιλοσόφου Παναγιώτη Κονδύλη: “Είναι καλό που το σώμα μου δεν μπορεί να διαπράξει όλες τις αμαρτίες του πνεύματός μου”.
… Ή μήπως μπορεί;
Στην ιστορική του διαδρομή, το Σώμα σηματοδοτείται με συμβολισμούς και προσεγγίσεις που το καθιστούν υποκείμενο ή αντικείμενο μιας ανταλλαγής – ενίοτε ταυτισμένης με τη σεξουαλικότητα αυτή καθεαυτή. Οριοθετείται, κομματιάζεται, παγιδεύεται, αρνείται την αμφισημία του, απελευθερώνεται, όπως η ψυχή.
Ντύνεται το σώμα στην εποχή του… ξεθωριάζει… κουρνιάζει… ανθίζει… μυρίζει θάλασσα…
Πώς η εικόνα του επηρεάζει τον ψυχισµό σου;
Θυμάται το σώμα, ό,τι το μυαλό έχει λησμονήσει για να σε προστατέψει από την οδύνη και τη νοσταλγία… Ναι, το σώμα έχει Μνήμη.
Τι συναισθήματα σου δημιουργούνται στη γύμνια σου, μπροστά στον καθρέφτη;
… με ρωτάς αν είναι υπόλογο της σημειολογίας του;
ΝΑΙ ΕΙΝΑΙ,
… “γιατί και η γυμνότητα, όταν πιστεύει κανείς στο Φως, είναι ρούχο” (Ν. Βρεττάκος).
Πώς νιώθει σήμερα το Σώμα;
Είθισται να προστάζεται εξ’ ολοκλήρου σε μία σκηνοθετημένη πράξη ευνουχισμού του σε μονότονη εκδοχή. Στολισμένο με κάθε είδους καλλωπιστικό – αλυσίδες, βραχιόλια, χαϊμαλιά, δέρματα, κουδούνια – παραμένει εκκωφαντικά ανούσιο και ταλαιπωρημένο. Παντού το ίδιο σενάριο. Η άλλοτε ερωτογόνος λειτουργία του στριμώχνεται στον όρο ερωτική, παλινδρομώντας υποβιβασμένη στις ελλείψεις του. Η αντίφαση του γυμνού με το επιδέξια καλυμμένο συμβάλει απροκάλυπτα στον προσδιορισμό του φετίχ. Η άκρη του καλσόν στο μηρό, η αλυσίδα στη μέση, το περιλαίμιο, στην υπηρεσία συμβόλων που προσδίδουν σκηνοθετικά τη θετική τους υπόσχεση. Θα συμφωνήσουμε πιστεύω στο εξής, ότι αυτό που φετιχοποιείται εν τέλει δεν είναι ποτέ το προϊόν-εμπόρευμα αυτό καθεαυτό, αλλά η μορφή της ανταλλακτικής αξίας του και το ισοδύναμό της. Κατά τρόπο τέτοιο, το σώμα λατρεύεται ως αξιοθέατο, φορτίζεται ερωτικά και παγιδεύεται στην ίδια του την εικόνα… υποδουλώνεται… σε μία εποχή που δεν έχει δέρμα… έχει όλα τα άλλα.
Στην ψυχολογία, η έννοια της εικόνας του σώµατος σχετίζεται µε την αντίληψη του ανθρώπου για την εξωτερική του εµφάνιση και την ελκυστικότητα που ασκεί, ας απόρροια των κοινωνικών του εμπειριών και της ιδιοσυγκρασίας του. Δεν πρόκειται απαραίτητα για την εικόνα της ψυχής του, δεν συνεπάγεται το ένα το άλλο, ούτε όμως και για την εικόνα που ο περίγυρος του αποδίδει. Πρόκειται για μία έννοια, υποκειμενική, δυνητική και κυμαινόμενη, αναλόγως διάθεσης και περιβαλλοντικών μεταβλητών… σαν ένα σπάνιο βιολί, φυλαγμένο προσεκτικά στη θήκη του.
Είναι πράγματι το σώμα ένα πεδίο μάχης; Ιστορικά ναι, όπως αποδεικνύεται…
Η διαδρομή του στο χρόνο χτυπήθηκε σημαντικά και συνεχίζει να αιωρείται στο κενό. Στην Αρχαιότητα, ο Σωκράτης σκιαγράφησε το σώμα ως εμπόδιο της ψυχής, ο Πλάτωνας, ως τον τάφο της, ο Αριστοτέλης αρνήθηκε το μεταξύ τους δυϊσμό, καθώς η αμοιβαία σχέση αλληλεξάρτησης έχει ως αποτέλεσμα τη μη δυνατή συνύπαρξη κάθε ψυχής, σε κάθε σώμα. Η Κυρηναϊκή Σχολή και οι οπαδοί της, οι Ηδονικοί, θεωρούσαν ύψιστο αγαθό την ηδονή που πηγάζει από το σώμα και τις αισθήσεις του, ως φυσικό και νόμιμο κριτήριο της ανθρώπινης ζωής και βασική επιδίωξη κάθε ζωντανού όντος. Στο Μεσαίωνα, το σώμα ετίθετο κάτω από την απόλυτη εξουσία της θρησκείας, η οποία το αντιμετώπιζε ως επικίνδυνο, λόγω του ότι δεν αποτελούσε απόλυτο αντικείμενο ορθολογικού της ελέγχου. Στην Αναγέννηση, έρχεται η ανακάλυψη εκ νέου του σώματος, από την Ιταλία τον 14ο αιώνα, αποκτώντας μία ιδιωτική φύση που ήταν κλειστή προς τον κόσμο και ολοκληρωμένη στην υπόστασή της. O Καρτέσιος ή Ντεκάρτ, ως ο ιδρυτής της μοντέρνας φιλοσοφίας, με πρωταρχική αρχή της φιλοσοφίας του το “Cogito, ergo sum” – “Σκέφτομαι άρα υπάρχω” – εξέλαβε το Εγώ, το πνεύμα, ξεχωριστά από το σώμα, το οποίο αντιλήφτηκε ως μια μηχανή φτιαγμένη από σάρκα και οστά. Φτάνοντας στον 18ο αιώνα, όπου το κυρίαρχο μοντέλο εξέφραζε πως ο τρόπος ζωής και η κοινωνική θέση συνδέονται στενά με τις όποιες ατομικές σωματικές ικανότητες.
Και σήμερα; Τι συμβαίνει σήμερα;
Η φαινομενολογία επιχείρησε την ανάδειξη της υποκειμενικής διάστασης του ανθρώπινου σώματος, ως μέσου συγκρότησης των κοινωνικών σχέσεων. Το σώμα δεν είναι μόνο αντικείμενο αλλά και υποκείμενο, ένα πλαίσιο μέσω του οποίου το άτομο βιώνει εμπειρίες, αντιλαμβανόμενο τις πληροφορίες από τον εξωτερικό κόσμο.
Ωραία, κοίταξε γύρω σου, σε προκαλώ… Τι νιώθεις ότι του συμβαίνει;
Η δική μου απάντηση στην ερώτηση… χάνει την ολότητά του, κατακερματίζεται σε μικρά κομμάτια που αποτελούν αντικείμενο επέμβασης.
Ως αντικείμενο τεμαχίζεται σε απομονωμένα μέρη -μάτια, μύτη, ζυγωματικά, στήθος, κοιλιά- με σκοπό τον επαναπροσδιορισμό της απεικόνισης των “ελαττωματικών” περιοχών, σύμφωνα με το κοινωνικό ιδεώδες της ομορφιάς. Τυλίχτηκε σε τόσο σφιχτά ενδύματα, κάτω από υφασμάτινα στρώματα, που έπαψε να αναπνέει, ασφυκτιά.
Ως υποκείμενο, καλείται να χρησιμοποιήσει τις όποιες διαδικασίες προβλέπονται, για τη διατήρηση της καλής εμφάνισης, φυσικής κατάστασης και απόδοσής του, προγραμματίζοντας αντιστοίχως το σέρβις του. Και καθώς όλα συνδράμουν προς την ανανέωση και τη διατήρηση της βελτιωμένης εικόνας από τον κάτοχό του, μετατρέπεται σε αντικείμενο χειραγώγησης μιας βιοπολιτικής οικονομίας, όπου οι νέες πρακτικές, όπως οι δίαιτες και η άσκηση, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην παραγωγή πειθαρχημένων σωμάτων… αυτομαστιγώνεται.
Για τις αντιρρήσεις, ένας απολογισμός.
Το σώμα μετατρέπεται πλέον σε καθρέφτη του εαυτού και της πειθαρχημένης ατομικότητας, κατέχοντας το ρόλο σχεδίου εργασίας (project) με τον κάτοχό του να το αναστοχάζεται και αναλόγως να παρεμβαίνει. Η επεξεργασία αυτή και η εκ νέου ρύθμιση μέσω των πρακτικών τροποποίησης που έχουν κατακλύσει την ελεύθερη αγορά, παίρνουν τη μορφή αγαθών προς κατανάλωση μετατρέποντας τις επιθυμίες και τις ανάγκες του σώματος σε εμπόρευμα. Η διατήρηση του εαυτού και η διαχείριση των εντυπώσεων γίνονται το επίκεντρο της προσοχής, καθιστώντας το τόπο πολιτικής διαμάχης και αντικείμενο πολιτικής διεκδίκησης.
Ποιος/α αναγνωρίζει τον εαυτό του μέσα στο προβαλλόμενο είδωλο; Με άλλα λόγια, πώς επιδρά στον ψυχισµό ο “καθρέφτης”;
Πώς ανακαλύπτει κανείς το σώμα του, όταν στην αρχή λέει “αυτό είναι το χέρι μου” ή “να η μύτη μου”, χτίζοντας σταδιακά τον αυτοερωτισμό του στην επένδυση των οργάνων και στη συνέχεια κοιτάζοντας το είδωλό του να νιώθει χοντρή/ός, με δυσανάλογα πόδια σε σχέση με το υπόλοιπο σώμα ή με πεσμένο στήθος; Κι όσο περνά ο καιρός, να νιώθει αυτή την επικινδυνότητα στο πετσί του… “νιώθω ένα πόνο να με διαπερνά”… να απειλεί και να απειλείται, ξεπερνώντας τα όρια της κοινωνικής ευπρέπειας.
Ειδωμένο ταυτόχρονα ως ιδιωτικό και δημόσιο αντικείμενο, εσωκλείει αναπαραστάσεις που συνδέονται τόσο με το ψυχολογικό όσο και με το κοινωνικό και πολιτισμικό πεδίο. Πρόκειται λοιπόν για μία “διπλή παγίδα”, καθώς η βιωμένη υποκειμενικότητα στερείται εννοιακού κοινωνικού πλαισίου, ενώ το “αντικειμενικοποιημένο” κοινωνικό δεν δύναται να αφουγκραστεί και να νιώσει το ανθρώπινο βίωμα.
Γιατί σας τα λέω όλα αυτά ένα ανοιξιάτικο βραδινό;
Η χειραγώγηση του ανθρώπινου σώµατος είναι γεγονός.
Ο εστιασµός στην εξωτερική εµφάνιση γίνεται αυτοσκοπός.
Το “σώµα” γίνεται συνώνυµο “του εαυτού”, προσδίδοντας στον κάτοχό του το εισιτήριο για κοινωνική και προσωπική αποδοχή, εκεί που συναντάται το ναρκισσιστικό στοιχείο που αποζητά να γίνει το επίκεντρο της προσοχής των καιρών μας.
Πόσο παράδοξο όμως το timing… σε μία εποχή που η αντιπαράθεση άσχημου – ωραίου, δεν έχει πλέον καμία αισθητική αξία.
Υστερόγραφο:
Μην εμπιστεύεστε τα είδωλά σας, η καρδιά τους χτυπάει δεξιά.
(Ο καθρέφτης, Γιάννης Ποταμιάνος, 14 Αυγούστου 2009)
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Ewing William A. (1998). Σώματος Εικόνες, Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα
Δημόπουλος Β. (2013). Το σώμα και οι ψυχικές του αναπαραστάσεις. Σειρά Ψυχανάλυση, Εκδόσεις Γαβριηλίδης.
Felida Pierre (2014). Από πού αρχίζει το ανθρώπινο σώμα; Μετάφραση Γιώργος Σταθόπουλος, Πάνος Αλούπης, Εκδόσεις Άγρα.
Μακρυνιώτη Δ. (2004). Τα όρια του σώματος. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Εκδόσεις νήσος-Π. ΚΑΠΟΛΑ.
Nettleton S. (2002). Κοινωνιολογία της Υγείας και της Ασθένειας. Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδάνος
Ρηγοπούλου Π. (2003). Το σώμα. Ικεσία και απειλή. Εκδόσεις Πλέθρον.