Δημήτρης ΒαγενάςΆρθρο: Δημήτρης Βαγενάς
Ψυχολόγος
Μια κοινωνιολογική προσέγγιση του άθλου του Ηρακλή
Όλοι μας έχουμε αναλάβει ένα σύνολο ρόλων που κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες καθορίζουν τη συμπεριφορά μας. Αυτό πολλές φορές είναι αναγκαίο, αφού ένας γιατρός δεν μπορεί να μην έχει συγκεκριμένα καθήκοντα, όπως κι ένας μαθητής που μέσα στο σχολικό περιβάλλον έχει καθορισμένα δικαιώματα και καθορισμένες υποχρεώσεις. Οι διάφοροι ρόλοι, βέβαια, δεν πηγάζουν μόνο απ’ το επάγγελμα και την ιδιότητά μας, αλλά και απ’ το φύλο, την ηλικία και την οικονομική μας κατάσταση, με αποτέλεσμα πολλές φορές να μας περιορίζουν και να μη μας αφήνουν να συμπεριφερθούμε όπως θέλουμε. Από παιδιά, άλλωστε, δεχόμαστε ποικίλα μηνύματα για το φύλο στο οποίο ανήκουμε, από τα χρώματα στο δωμάτιό μας μέχρι τα παιχνίδια που μας δίνουν να παίξουμε, μαθαίνοντας ποιες συμπεριφορές είναι ενδεδειγμένες και ποιες όχι. Πόσο, όμως, αντικειμενική είναι η αντίληψη που σχηματίζουμε για τον ανδρισμό και τη θηλυκότητα και πόσο ελεύθεροι είμαστε τελικά να επιλέξουμε το ρόλο και τη συμπεριφορά μας; Ακόμα κι αν θεωρούμε πως η επιλογή είναι δική μας, αυτή η επιλογή είναι πράγματι ελεύθερη και συνειδητή; Για ν’ απαντήσουμε σ’ αυτό το ερώτημα, θ’ αναφερθούμε στον ένατο άθλο του Ηρακλή, ο οποίος κλήθηκε να φέρει στον Ευρυσθέα της ζώνη της Ιππολύτης, βασίλισσας των Αμαζόνων.
Οι Αμαζόνες ήταν πολεμίστριες και αποτελούσαν μια κλειστή γυναικοκρατούμενη κοινωνία. Χρησιμοποιούσαν τους άντρες μόνο γι’ αναπαραγωγή, σκοτώνοντας μάλιστα ή εγκαταλείποντας τα αρσενικά τους παιδιά. Ήταν ικανότατες στο τόξο και στο ακόντιο και λέγεται πως για να τοξεύουν καλύτερα είχαν κόψει το δεξιό τους μαστό. Παρότι η ζώνη ήταν απαραίτητο εξάρτημα της πολεμικής της στολής και ταυτόχρονα σύμβολο εξουσίας, η Ιππολύτη δέχτηκε να τη δώσει στον Ηρακλή, η θεά Ήρα, όμως, μεταμορφώθηκε σε Αμαζόνα και ξεσήκωσε τις άλλες γυναίκες να επιτεθούν σ’ αυτόν και τους συντρόφους του. Τελικά η Ιππολύτη σκοτώθηκε στη μάχη, ο στρατός των Αμαζόνων ηττήθηκε, και η ζώνη παραδόθηκε στον Ευρυσθέα. Διαβάζοντας το μύθο, παρατηρούμε πως η Ιππολύτη έχει απαρνηθεί πλήρως τη γυναικεία της ταυτότητα, ζώντας σε μια κοινωνία πολεμοχαρών γυναικών που αποστρέφεται τους άντρες. Αν και στερεοτυπικά οι γυναίκες είναι ευαίσθητες και τρυφερές, η Ιππολύτη δεν έχει τέτοιου είδους χαρακτηριστικά, καταφέρνοντας να ξεφύγει από τον έμφυλο ρόλο που της έχει επιβληθεί. Παρόλα αυτά δεν είναι πραγματικά ελεύθερη: έχοντας ενστερνιστεί τον αντρικό ρόλο και τα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά των αντρών, όπως τη γενναιότητα και το δυναμισμό, είναι αναγκασμένη να συμπεριφέρεται μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο, χωρίς να έχει το δικαίωμα να ερωτευτεί ή ν’ αναθρέψει το αρσενικό της παιδί. Φαινομενικά, αποστρέφεται την ανδροκρατούμενη κοινωνία και την καταπιεστική αντρική εξουσία, αλλά στην πραγματικότητα τις εξιδανικεύει και τις αντιγράφει. Έχει απαρνηθεί, επομένως, ένα ρόλο φύλου που είναι δοτός, για να δεχτεί έναν άλλον που είναι ψεύτικος. Δίνοντας, λοιπόν, στον Ηρακλή τη ζώνη της, παραιτείται από την πλαστή της ταυτότητα και εγκαταλείπει τα επινοημένα αντρικά της χαρακτηριστικά.
Η απόφαση των Αμαζόνων να μη μιμηθούν τα πρότυπα του φύλου στο οποίο ανήκουν είναι σεβαστή, το πρόβλημα, όμως, είναι πως δεν κατάφεραν να θέσουν τα δικά τους κριτήρια και να ζήσουν σύμφωνα με τις δικές τους ανάγκες. Πολύ συχνά οδηγούμαστε σε παρόμοιες ενέργειες, φορώντας μια πολεμική ζώνη, μέσω της οποίας προσπαθούμε να δείξουμε στους άλλους ποιοι είμαστε και πώς πρέπει να μας συμπεριφερθούν. Κάποιες φορές η ζώνη αυτή μοιάζει να ‘ναι απαραίτητη, όπως στο εργασιακό μας περιβάλλον όπου η ιδιότητα και οι υποχρεώσεις μας είναι προκαθορισμένες, άλλοτε, όμως, είναι ξένη προς τη βαθύτερη φύση μας και καταφέρνει να μας κρατάει εγκλωβισμένους σε πολύ συγκεκριμένους κανόνες. Η Ιππολύτη αντάλλαξε τη ζώνη της με τη ζωή της ή – σύμφωνα με μια παραλλαγή του ίδιου μύθου – με τη ζωή της αδερφής της, όπως ορίζουν τα μυθολογικά αρχέτυπα όπου για να κερδίσεις κάτι πρέπει να χάσεις κάτι άλλο, εμείς, όμως, ίσως καταφέρουμε να εγκαταλείψουμε τους ψεύτικους ρόλους μας πληρώνοντας ένα πολύ μικρότερο τίμημα και αποκτώντας πολύ περισσότερα οφέλη…
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Huges, M., & Kroehler, C. J. (2007). Κοινωνιολογία: Οι βασικές έννοιες. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική.
Πιτσούλη, Ι. (2010). Ηρακλής: Ο ήρωας μέσα μας. Αθήνα: Εκδόσεις Έσοπτρον.