Χρύσα ΜαγγινοπούλουΆρθρο: Χρύσα Μαγγινοπούλου
Κοινωνική Ανθρωπολόγος
“Ο φωτογράφος, κυριολεκτικά, ζωγραφίζει με το φως. Γράφει και ξαναγράφει τον κόσμο με φώτα και σκιές”
Το Αλάτι της γης, βραβευμένο με Σέζαρ, βραβεία στις Κάνες και οσκαρική υποψη-φιότητα είναι ένα καλλιτεχνικό πορτραίτο για ζωή και το έργο του κορυφαίου Βραζιλιάνου φωτογράφου και οικολογικού ακτιβιστή Σεμπαστιάο Σαλγκάδο. Με ταπεινότητα που διαθέτουν μόνο οι σπουδαίοι καλλιτέχνες και μία βαθιά φιλοσοφική κατανόηση των όσων έχει αποθανατίσει, θίγει κομψά και συγκινητικά πολλά επίκαιρα – πολιτικά, πολιτιστικά και περιβαλλοντολογικά – θέματα.
Ο στοχασμός του καλλιτέχνη μας βοηθά να εστιάσουμε σε λεπτομέρειες που συγκινούν, ανοίγουν νέες πόρτες και ρίχνουν στην κυριολεξία φως στα μυστικά του κόσμου. Ενός κόσμου που εμείς δε θα έχουμε ποτέ την ευκαιρία να ταξιδέψουμε και να δούμε με τέτοια ευκρίνεια, για αυτό το έκανε ένας άνθρωπος με ευαισθησία, τρυφερότητα και οξεία πολιτική συνείδηση.
Πρώην Οικονομολόγος ο ίδιος ξεκίνησε να παίρνει τη μηχανή της γυναίκας του στις αποστολές για λογαριασμό της World Bank στην Αφρική – μέχρι που αποφάσισε ότι αυτό ήταν το κάλεσμά του και παραιτήθηκε από τη σταθερή του δουλειά. Από τότε άρχισε να περιπλανιέται και να καταγράφει τις πιο απόκρυφες γωνιές της γης ως παρατηρητής της ανθρώπινης φύσης, ικανής για το πιο μαγικό, αλλά και για το πιο απάνθρωπο πράγμα. Μέσα από τα χιλιάδες κλικ της φωτογραφικής του μηχανής ξαναζούμε πολέμους, τραγωδίες, αφανισμούς, φυσικές καταστροφές, τα εγκλήματα των ισχυρών στις χώρες του τρίτου κόσμου.
Ο Σαλγκάδο παίρνει τις φωτογραφίες που οφείλει κι ο υπόλοιπος κόσμος να δει. «Πόσες φορές απελπίστηκα με την ανθρώπινη φύση; Πόσες φορές άφησα την μηχανή μου στο πάτωμα και έπιασα το κεφάλι μου με τα δυο μου χέρια κλαίγοντας με λυγμούς; Δε θέλετε να ξέρετε…». Η κατανόηση, η ενσυναίσθηση, η ανάγκη να αποδώσει χαρακτήρα κι αξιοπρέπεια σε όσους έχει συλλάβει ποτέ ο φακός του είναι ό,τι κάνει τον Σαλγκάδο πράγματι να ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους ανθρωπολόγους-φωτογράφους.
Η φωτογραφία παίζει σήμερα κυρίαρχο ρόλο στην αποτύπωση της κοινωνικής και ατομικής πραγματικότητας . Δεν υπάρχει ανθρώπινη δραστηριότητα που να μην τη χρησιμοποιεί με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο. Είναι απαραίτητο στοιχείο της επιστήμης, της βιομηχανίας, της τέχνης και της κοινωνικής ανάλυσης. Η φωτογραφική τέχνη διαπραγματεύεται τα συναισθήματα, τις πεποιθήσεις και τη συμπεριφορά του ανθρώπου.
Ο Φωτογράφος κοινωνικού προβληματισμού, εξοπλισμένος με την φωτογραφική του μηχανή καταγραφεί τα κοινωνικά φαινόμενα και τα κοινωνικά γεγονότα με ερευνητική διάθεση, η οποία εξαρτάται από τις ευρύτερες κοινωνιολογικές του γνώσεις. Ο Φωτογράφος που δεν μένει στην απλή καταγραφή των κοινωνικών γεγονότων και των κοινωνικών αδικιών, αλλά προχωρά την ερευνά του σε βάθος και αγωνίζεται να κατανοήσει τις πραγματικές πτυχές της ανθρώπινης φύσης, συμπεριφοράς και δραστηριότητας, είναι αυτός, όπου με την δουλειά του ευαισθητοποιεί και κινητοποιεί τον θεατή σε κατευθύνσεις κοινωνικής ευθύνης, κοινωνικής πρόληψης και κοινωνικής αλλαγής.
Η φωτογραφία ντοκουμέντο αποτελεί ένα είδος φωτογραφίας που διαφέρει από τα υπόλοιπα. Βασικό θέμα αποτελεί ο άνθρωπος και οι σχέσεις του με την κοινωνία ενώ πολλές φορές στόχος του είναι να επηρεάσει και να αλλάξει καταστάσεις. Το είδος αυτό που ονομάζουμε ντοκουμέντο εξελίχθηκε μέσα από το πέρασμα του χρόνου ως ένα από τα πιο ισχυρά και αξιόπιστα μέσα παρουσίασης, απεικόνισης αλλά και τεκμηρίωσης της αλήθειας.
Παρόλο που αμφισβητήθηκε με πολλούς τρόπους η αξιοπιστία του ντοκουμέντο, υπήρξαν και καλλιτέχνες που πίστεψαν στη δύναμη της φωτογραφίας να δείξει στον κόσμο την αλήθεια και να επηρεάσει στη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου. Αρχικά επίδοξοι φωτογράφοι θέλησαν να παρουσιάσουν την φρίκη και τις συνθήκες του πολέμου στο ευρύ κοινό. Ουσιαστικά οι φωτογράφοι πολέμου έδωσαν και το έναυσμα για τη μετέπειτα εξέλιξη του ντοκουμέντο όπως τη γνωρίζουμε σήμερα αφού μετά από τις φωτογραφίες πολέμου δημιουργήθηκε η ανάγκη για καταγραφή των κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων που επικρατούσαν. Αργότερα λόγω της άνθησης του καταναλωτισμού που επήλθε μεταπολεμικά η ιδεολογία της φωτογραφίας ντοκουμέντο πήρε και άλλες διαστάσεις. Στόχος της δεν αποτελούσε πλέον μόνο η ενημέρωση του κοινού για την φτώχεια και την κοινωνική αδικία αλλά και η παρουσίαση της καθημερινότητας.
Επιστρέφουμε στον Σεμπαστιάο Σαλγκάδο, ο θρυλικός φωτογράφος σήμερα είναι 71 ετών και επί 40 χρόνια ταξίδεψε σε περισσότερες από εκατό χώρες αποτυπώ-νοντας την ανθρώπινη συνθήκη. Το ντοκιμαντέρ των Βιμ Βέντερς και Τζουλιάνο Ριμπέιρο Σαλγκάδο ξεπερνά την απλή καταγραφή της ζωής και του έργου του διάσημου βραζιλιάνου φωτογράφου, σπάει το κάδρο και μεταμορφώνεται σ’ ένα ένα φιλμ κρίσιμα πολιτικό και εξαιρετικά ουσιώδες. Ο Βέντερ αναφέρει «Με έπεισε ότι πέρα από τα κάδρα, πέρα από το μαγικό κιαροσκούρο, ο Σαλγκάντο νοιαζόταν για τον άνθρωπο μέσα στη φωτογραφία. Έτσι κι αλλιώς, οι άνθρωποι είναι ”το αλάτι της ζωής”…»
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Freund, G. (1996). Φωτογραφία και κοινωνία. Εκδόσεις Φωτογράφος
Σκαρπέλος Γ. (2011). Από την κοινωνική φωτογραφία στην οπτική κοινωνιολογία. Εκδόσεις Τόπος (Μοτίβο Εκδοτική)