Χρύσα ΜαγγινοπούλουΆρθρο: Χρύσα Μαγγινοπούλου
Κοινωνική Ανθρωπολόγος
Ο Στέλιος Χαραλαμπόπουλος προσπάθησε με αρωγό τη φαντασία να βρει έναν σύνδεσμο στις ζωές και το έργο δύο μεγάλων ποιητών του 20ου αιώνα. Ο Αλεξανδρινός Κωνσταντίνος Καβάφης και ο Φερνάντο Πεσσόα από τη Λισσαβόνα, συναντιούνται σε ένα κινηματογραφικό παραμύθι. Η ποίηση αλλά και η ζωή των δύο ποιητών ξετυλίγονται σαν δύο κλωστές σε ένα κοινό κουβάρι. Ο σκηνοθέτης εικονοποίησε αυτή την ονειρική συνάντηση πάνω στο ιταλικό υπερωκεάνιο Saturnia στις 21 Οκτωβρίου 1929.
Το υπερωκεάνιο ξεκινά από την Τεργέστη το ταξίδι του προς την Αμερική, μαζεύοντας μετανάστες από τα λιμάνια της Μεσογείου. Ένας νεαρός Έλληνας που επιβιβάζεται στην Πάτρα θα γίνει μάρτυρας μιας απρόσμενης συνάντησης: μια νύχτα, σ’ αυτό το πλοίο που κουβαλά τα όνειρα του Νέου Κόσμου, θα λάβει χώρα η εξίσου ονειρική αλλά και πραγματική συνάντηση των δύο μεγάλων ποιητών του αιώνα που πέρασε.
Θα μπορούσαν να είχαν ταξιδέψει μαζί; Θα μπορούσαν να είχαν συναντηθεί πάνω στο κατάστρωμα, τυχαία; Θα μπορούσαν να είχαν πει πολλά διότι η εμμονή και των δύο με την ιστορία ήταν μεγάλη. Ίσως και να είχαν ενθουσιαστεί με τη συνάντησή τους, μπορεί όμως και να είχαν τσακωθεί στο πρώτο λεπτό, αν λάβει κανείς υπόψη τη δυσκολία του χαρακτήρα τους.
Η ταινία ξεκινάει λοιπόν από τη μαρτυρία ενός επιβάτη του υπερωκεάνιου, του Βασίλη Καπόπουλου, ο οποίος σε προχωρημένη ηλικία δίνει το στίγμα της ζωής του μπροστά στην κάμερα των συγγενών του και εστιάζει στην ευλογημένη όσο και τυχαία παρουσία του στη συνάντηση δυο μεγάλων ανδρών των γραμμάτων, του Έλληνα Καβάφη και του Πορτογάλου Πεσσόα.
Με το τέχνασμα της συνάντησής τους, η αφήγηση αποκτά ενδιαφέρον. Οι δυο ποιητές, εμπνέονται συχνά, πυκνά από τους ατέρμονους κύκλους του θαλάσσιου ορίζοντα που τους περιβάλλει. Η αυγή του 20ου αιώνα προσφέρεται για ανακαλύψεις ρηξικέλευθων θεωριών, ριζοσπαστικών ιδεών και όσον αφορά τις μετακινήσεις, νέους κόσμους. Αυτός ο Νέος Κόσμος, που έρχεται από τη Δύση και σαγηνεύει με την παρθένα του γεωγραφία, εξάπτει και τους δυο πρωταγωνιστές του πνεύματος.
Τι κοινό έχει ο Καβάφης με τον Πεσσόα και ενέπνευσαν αυτή τη «συνάντηση» ;
Στις 29 Απριλίου 1863, γεννιέται στην Αλεξάνδρεια ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Η πόλη αυτή θα δώσει τροφή και στέγη στο έργο του μεγάλου ποιητή. Εικοσιπέντε χρόνια αργότερα, στις 13 Ιουνίου 1888 (ανήμερα της γιορτής του Αγίου Αντωνίου -προστάτη της Λισαβόνας-) βλέπει το φως του ήλιου ο Φερνάντο Πεσσόα. Η γενέτειρά του η Λισαβόνα, χάρη σ’ αυτόν θα μπει στην παγκόσμια λογοτεχνία και θα γίνει μια πόλη-σύμβολο.
Η εξωτερική εμφάνιση του Πεσσόα είχε πολλές ομοιότητες με εκείνη του Αλεξανδρινού: μέτριο ανάστημα, κοστούμι και γραβάτα, καπέλο και γυαλιά μυωπίας. Έπινε και κάπνιζε πολύ . Επιπλέον, η σεξουαλικότητά του θεωρείται από «λευκή» έως και με τάσεις ομοφυλοφιλίας.
Ένα ακόμη στοιχείο που συνδέει άρρηκτα τους δύο ποιητές είναι ο θάνατος, ο θάνατος της πολυμελούς οικογένειας τους. Χάνουν και οι δύο τον πατέρα τους σε πολύ μικρή ηλικία, ακολουθούν διαδοχικά τα εννιά αδέρφια του Καβάφη και τα επτά του Πεσσόα ενώ αποκορύφωμα θεωρείται ο θάνατος της λατρευτής και για τους δυο μητέρας.
Δε θα μπορούσε κανείς να μην αναφερθεί στα θέματα και τα χαρακτηριστικά τα οποία αποτελούν κοινούς τόπους στην ποίησή τους. Η έννοια του κάλλους, η αγάπη για την αλήθεια και τη μοναξιά, η απουσία του γέλιου, ο ρόλος του πεπρωμένου καθώς και το ενδιαφέρον τους για τον ελληνισμό της αρχαιότητας. Ακόμη οι μάσκες και τα προσωπεία υπήρξαν κυρίαρχη τεχνική στις δημιουργίες τους.
Μέχρι στιγμής έχουν ανακαλυφθεί 72 ετερώνυμοι του Πεσσόα, “ένα μπαούλο γεμάτο ανθρώπους“, όπως λέει Αντόνιο Ταμπούκι. Όλοι με το δικό τους ύφος, με τη δική τους βιογραφία, υπογράφουν ποιήματα, άρθρα, αποσπασματικά κείμενα. Ανάμεσά τους, οι πιο ολοκληρωμένοι είναι -μετά τον Καέιρο-, ο Ρικάρντο Ρέις, ο Αλβάρο ντε Κάμπος, ο Αλεξάντερ Σέρτς, ο Μπερνάντο Σοάρες, ο Αντόνιο Μόρα και ασφαλώς ο ίδιος ο Φερνάντο Πεσσόα, ο οποίος αντιμετωπίζεται στα έργα των ετερονύμων ως ένα απλό πρόσωπο αυτής της φανταστικής κοινότητας που ο ίδιος δημιούργησε. Ο Καβάφης δεν είχε πολλαπλούς εαυτούς όπως ο Πεσσόα, αλλά συχνά ενδυόμενος διάφορα ιστορικά προσωπεία, όπως για παράδειγμα του Καισαρίωνα ή του Αιμιλιανού Μονάη, βυθίζεται στην εποχή τους.
Υπάρχει όμως και μία μεγάλη διαφορά μεταξύ τους. Ο Καβάφης ήταν ολιγογράφος, μόλις 154 αναγνωρισμένα ποιήματα, ενώ στο περίφημο μπαούλο του Πεσσόα βρέθηκαν χιλιάδες σελίδες. Πάνω από 27.000 σελίδες, μέρος των οποίων ακόμα δεν έχει διαβαστεί.
Οι δύο τους δεν ταξίδεψαν πολύ. Πεσσόα από 17 ετών δεν εγκατέλειψε τη Λισσαβόνα ούτε μία μέρα και ο Καβάφης στην ενήλικη ζωή του πραγματοποίησε ελάχιστα ταξίδια. Με την επίγνωση ότι η Αλεξάνδρεια και η Λισαβόνα εκπροσωπούσαν πια το παρακμιακό μεγαλείο ενός ένδοξου παρελθόντος τούς οδηγούνται σε ένα ταξίδι στην Αμερική. Όπως αναφέρει ο σκηνοθέτης «Όλο το έργο των ποιητών είναι μια κατάδυση στην Ιστορία, αφορμή να μιλήσουν για το παρόν με πολύ σύγχρονο τρόπο. Όταν αποφασίζουν να πάνε σ’ ένα μέρος που δεν έχει ιστορία το ταξίδι τους ματαιώνεται. Το οικονομικό κραχ του ’29 -κάτι δυστυχώς επίκαιρο σήμερα, αν και η ταινία γυρίστηκε πριν ξεσπάσει η κρίση- δείχνει ότι ο Νέος Κόσμος που ευαγγελιζόταν την ευημερία στηρίζεται σε χάρτινα πόδια και έτσι οι δύο ποιητές δεν φτάνουν ποτέ εκεί. Ο Πεσσόα και ο Καβάφης αντιλαμβάνονταν ότι οι κοινωνικές αλλαγές του καιρού τους είχαν κάτι όχι ακριβώς θνησιγενές, αλλά οπωσδήποτε μη ανθρώπινο, κάτι που αντιστρατευόταν την εικόνα που είχαν για τον άνθρωπο και την Ευρώπη»
Δύο ποιητές που δε ήρθαν σε επαφή, βάδισαν όμως σε παράλληλους δρόμους στο έργο και στη ζωή τους. Δυο φωνές που δε συναντήθηκαν ποτέ, έχουν όμως αισθητές ομοιότητες που προκαλούν εντύπωση, θαυμασμό και απορία. Ένα ευχάριστο ντοκιμαντέρ που ακροβατεί, ανάμεσα στον μύθο και την πραγματικότητα. Άλλωστε, λαμβάνοντας υπόψη τα ψέματα στην Τέχνη, ακόμη και του Πεσσόα, για τα κατασκευασμένα ετερώνυμά του, το «ψέμα» του σκηνοθέτη απενοχοποιείται και μπορεί να χαρακτηριστεί «ποιητική αδεία».
Υ.Γ. Η εκπληκτική μουσική του Ν.Κηπουργού πλαισιώνει άψογα την ταινία
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Παπαδήμα, Μ. (2009). «Κ.Π. Καβάφης – Φ. Πεσσόα: το χρονικό ενός μύθου». Εκδόσεις Μεταίχμιο
The Athens Review of Books 16 (Μάρτιος 2011): 21-22.