Κατερίνα ΤσιτούραΆρθρο: Κατερίνα Τσιτούρα
Φιλόλογος
Kαι αν το σενάριο της ζωής σου δεν γράφτηκε ποτέ από εσένα; Ας υποθέσουμε ότι, κάποτε, στο τρυφερό στάδιο της παιδικής ηλικίας, εμφανίστηκε μπροστά σου εκείνος ο διεστραμμένος μυθιστοριογράφος και, κοιτάζοντας σε στα μάτια , για μερικά λεπτά, έφτασε επιπόλαια στο συμπέρασμα ότι σε γνωρίζει με τέτοια ακρίβεια που η πένα του δύναται να σκιαγραφήσει τον χάρτη του προσωπικού σου βιβλίου. Και εσύ, τον άκουγες με την αθωότητα μιας εποχής περασμένης, όσο και μοιραίας, και προς στιγμήν προβληματιζόσουν για το εάν θα έπρεπε να παρέμβεις, για το εάν ο πρωταγωνιστής βρίσκει κάποτε τη δύναμη να ανατρέψει την εξέλιξη μιας ταινίας που είναι ήδη γραμμένη.
Αναρωτιέμαι αν σου θυμίζει κάτι η έκφραση ”αυτοεκπληρούμενη προφητεία”. Ο Robert Menton, στο βιβλίο ‘Κοινωνική Θεωρία και Κοινωνική Διάρθρωση’(1994), εισήγαγε, για παρθενική φορά τον συγκεκριμένο όρο, τονίζοντας ότι η αυτοεκπληρούμενη προφητεία αποδίδει μια ψευδή ετικέτα στην κατάσταση που προκαλεί μια νέα συμπεριφορά, η οποία ντύνει την αρχικά ψευδή αντίληψη με τον μανδύα της αληθινής.
Με απλά λόγια, ας υποθέσουμε, τώρα, ότι εσύ πασχίζεις να λύσεις έναν μαθηματικό γρίφο. Ξέρω, σε ταξιδεύω πίσω στο χρόνο, καθώς στη μνήμη σου επανέρχονται, αιφνιδιαστικά, εικόνες κλειδωμένες στο σκοτεινό συρτάρι του υποσυνειδήτου σου. Είσαι, λοιπόν, περίπου 6 ετών και οι αριθμοί ξεπηδούν από το τετράδιο της σχολικής σου ζωής, σε καλούν να τους τιθασεύσεις, να υπολογίσεις το άθροισμά τους, να τους τοποθετήσεις σε λογική σειρά, σαν τον συνετό ενήλικα που διευθετεί με αξιοθαύμαστη συνέπεια τις υποχρεώσεις του. ”Πόσο κάνει 6+4”, σου απευθύνει την ερώτηση η μαμά, και η φωνή της σου σιγοψιθυρίζει σαδιστικά ότι η μόνη απάντηση που δεν θα σου στερήσει το λαχταριστό επιδόρπιο, θα είναι η σωστή. ”9” , αποκρίνεσαι με τον αυθορμητισμό ενός παιδιού που αδυνατεί να συλλάβει την μονοδιάστατη πραγματικότητα των πράξεων. Η μαμά, όμως, κοκκινίζει από αγανάκτηση, γουρλώνει τα, ούτως ή άλλως αυστηρά, μπλε της μάτια και με το περίφημο αποδοκιμαστικό βλέμμα της, που σε συνοδεύει σε κάθε μονοπάτι της πορείας σου πάνω στη γη, σου ανακοινώνει ότι δεν θα μάθεις καν να μετράς, ότι εσύ και τα μαθηματικά δεν θα ανταλλάξετε ποτέ μια χειραψία αλληλοκατανόησης,
Έκανες το λάθος να την πιστέψεις, έτσι δεν είναι; Τι και αν το 6+4 υπήρξε η πρώτη σου επαφή με τον κόσμο της συγκεκριμένης επιστήμης, τι και αν η απάντηση σου κρίνεται βιαστική και ωθούμενη από την παρόρμηση να κλείσεις τα βιβλία και να αφεθείς στη γαστρονομική απόλαυση της πάστας σοκολάτα που καταλάμβανε το οπτικό σου πεδίο…Τα λόγια εντυπώνονταν στην παιδική ψυχή και η αέναη μάχη με τους αριθμούς μόλις άρχιζε, καθώς, όπως πολύ εύστοχα σημείωσε κάποτε ο W.I Thomas ”όταν οι άνθρωποι θεωρούν ορισμένες καταστάσεις πραγματικές, αυτές γίνονται πραγματικές στις επιπτώσεις τους”.
Στο εξής, λοιπόν, κάθε φορά που ο δάσκαλος σε σήκωνε στον πίνακα, τα γόνατά σου θα έτρεμαν, η φωνή σου θα τρεμόπαιζε και η αναπνοή σου θα θύμιζε ανάσες ετοιμοθάνατου. Αργότερα, στην ενήλικη ζωή σου, θα απολάμβανες εκλεκτά εδέσματα σε προσεχτικά διαλεγμένα εστιατόρια αλλά θα ένιωθες την μπουκιά να στέκεται στο λαιμό σου τη στιγμή που προσπαθούσες να υπολογίσεις με τους αδέξιους μαθηματικούς ελιγμούς σου, το μερίδιο που σου αναλογούσε στο λογαριασμό της παρέας.
Και τώρα, θα σε παρακαλούσα να σκεφτείς πόσες εφαρμογές έχει η περίφημη αυτοεκπληρούμενη προφητεία στον κόσμο όλων μας. Φαντάζει τρομαχτικό, σωστά; Ίσως τελικά, ό,τι πιστέψαμε πως ανταποκρίνεται στην αλήθεια μας δεν υπήρξε τίποτα περισσότερο από μια τυφλή συμμόρφωση στις προσδοκίες των γύρω μας.
Η μελέτη δύο καθηγητών του Χάρβαρντ, των Rosenthal και Jacobson, η οποία διεξήλθε το 1992 σε σχολική τάξη και έφερε τον τίτλο ”Το φαινόμενο του Πυγμαλίωνα”, χαρακτηρίζεται διαφωτιστική και σχεδόν αποστομωτική. Κάποτε, που λες, σε ένα δημοτικό σχολείο, μοίρασαν σε κάποιο τμήμα ένα τεστ νοημοσύνης και τόνισαν στους δασκάλους ότι τα αποτελέσματα που αυτό φέρει, κρίνονται αδιαπραγματεύσιμα. Ύστερα, ξέρεις τι έκαναν; Παρέλαβαν τις απαντήσεις και τις πέταξαν, χωρίς κανέναν δισταγμό, στον πλησιέστερο κάδο απορριμμάτων. Oι μαθητές κατηγοριοποιήθηκαν, παραπλανητικά και εντελώς τυχαία, σε εκείνους με υψηλό δείκτη νοημοσύνης και λαμπρό μέλλον, και στους άλλους, τους λιγότερο προνομιούχους, τους προορισμένους να βιώσουν τη μετριότητα του φτωχού μυαλού τους.
Μπορείς να φανταστείς τους εκπαιδευτικούς να ανοίγουν διάπλατα τα μάτια όταν διαπίστωσαν, έκπληκτοι, ότι ο Γιαννάκης του τελευταίου θρανίου, που πετάει σαΐτες την ώρα της παράδοσης και ζωγραφίζει γελοιογραφίες τους στην κόλλα διαγωνίσματος συναγωνίζεται σε ευρύτητα πνεύματος τον Αϊνστάιν και, αντιθέτως, η Ελενίτσα με τα γυαλάκια, τις καθαρές σημειώσεις και τις αψεγάδιαστες απαντήσεις δεν μπορεί να έχει αξιώσεις πέρα από τον ορίζοντα εκείνο της μέσης νοικοκυράς, που παρακολουθεί με μανία σαπουνόπερες. Οι πρώτες δειλές αντιρρήσεις διατυπώθηκαν, ωστόσο, οι εκπρόσωποι ενός Πανεπιστημίου ανάλογου κύρους έχουν πάντα τον τρόπο να σε υποτάσσουν στην παντοδύναμη αυθεντία τους.
Έτσι, οι δάσκαλοι έπεσαν στην παγίδα, πίστεψαν τα αποτελέσματα και άρχισαν να διαμορφώνουν τις προσδοκίες τους σύμφωνα με αυτά. Στο τέλος της σχολικής χρονιάς, διαπιστώθηκε ότι οι μαθητές με την ετικέτα των έξυπνων είχαν διαπρέψει ενώ οι άλλοι, οι νοητικώς αδύναμοι, είχαν κινηθεί σε χαμηλά επίπεδα επιδόσεων. Αποδεικνύεται, επομένως, περίτρανα, ότι ο άνθρωπος υποσυνείδητα οδηγείται σε συμμόρφωση και επαλήθευση της εικόνας που σχημάτισαν οι άλλοι για εκείνον.
Μη βιαστείς, λοιπόν, να κολλήσεις ετικέτες στους γύρω σου, όχι τουλάχιστον πριν σκεφτείς ότι οι ετικέτες αυτές ίσως τους ακολουθήσουν στο υπόλοιπο του βίου τους. Και έπειτα, βρες το θάρρος να αμφισβητήσεις το πορτραίτο που κάποιοι σχεδίασαν για εσένα, επινόησε από την αρχή τον εαυτό σου και πίστεψε βαθιά ότι τα όρια υφίστανται μονάχα στο μυαλό, ότι τα τείχη των στερεοτύπων, των πεποιθήσεων που μεταμορφώθηκαν σε κομμάτια της προσωπικότητάς μας , γκρεμίζονται μόλις η αναίδεια της τόλμης τα αντικρίσει κατάματα. Πράξε εκείνο που φοβάσαι και έπειτα στάσου μπροστά στον καθρέφτη της ψυχής και αντίκρισε το παιδί του παρελθόντος γυμνό από τη φοβία των ψευδών αντιλήψεων.
Και η ελευθερία, ίσως τελικά φωλιάζει στην πίστη ότι το φως σου δεν εγκλωβίζεται στα στενά πλαίσια των προκαθορισμένων δυνατοτήτων αλλά, σαν ήλιος, ακτινοβολεί στον καταγάλανο ουρανό του απέραντου σύμπαντος.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Snyder, M., & Swann, W.B., Jr. (1978). Behavioral confirmation in social interaction: From social perception to social reality. Journal of Experimental Social Psychology, 14, 148-169.
Darley & Fazio , 1980; Deaux & Major, 1987; Kelley, 1992; Snyder & Stukas, 1999.