Υπόχρεοι στον εαυτό μας

Άρθρο: Χριστίνα Πανταζή
Ψυχολόγος

Επιμέλεια: Ίριδα Γουδέλη
Εκπαιδευτικός

Σε μια από τις πολύ ενδιαφέρουσες συναντήσεις που συμμετέχω σε μια ομάδα κοινωνικού διαλόγου τέθηκε η έννοια της υποχρέωσης και τι σημαίνει για εμάς τους ίδιους. Η συγκεκριμένη συζήτηση λοιπόν μου έδωσε το έναυσμα για να παραθέσω τις παρακάτω σκέψεις και προβληματισμούς. Όταν ακούμε τη λέξη «υποχρέωση»,  συνηθίζουμε να χρωματίζουμε την έννοια με αρνητικό περιεχόμενο. Πράγματι, φαίνεται λογικό εφόσον ετυμολογικά η λέξη μας εναποθέτει πάντα κάτω (-υπό) από μια κατάσταση η οποία μάλλον μας δημιουργεί βάρος, μας οριοθετεί χωροχρονικά και μας ορίζει ως κάτι ή/και κάποιο (χρέος).

Επόμενο σαφώς βήμα  είναι να οριστεί το πρόσωπο. Είναι πάντοτε κάποιος άλλος στον οποίο οφείλουμε να πράξουμε κάτι ή θα μπορούσε αυτό το πρόσωπο να είναι και ο ίδιος μας ο εαυτός;  Η έννοια της υποχρέωσης μέσα της κρύβει άλλες έννοιες όπως οφειλή, δέσμευση, ευθύνη, καθήκον. Κοινώς αυτά τα «πρέπει» που καλούμαστε να εκπληρώσουμε. Τα ερωτήματα όμως που τίθενται είναι ως ποιο πρόσωπο έχουν πραγματικό νόημα οι υποχρεώσεις, για ποιο λόγο χρειάζεται να τις εκπληρώνουμε και ποιος είναι ο απώτερος σκοπός τους;

Συνηθίζουμε να θεωρούμε  τις υποχρεώσεις ως κοινωνικές συμβάσεις οι οποίες μας οριοθετούν σε συνάρτηση με κάποιον «άλλο», μας αναγκάζουν να συμπεριφερθούμε με ένα ορισμένο τρόπο και όχι με κάποιον άλλον για να μην  απορριφθούμε ή να μην παρεκκλίνουμε από την νόρμα, από το κοινωνικά αποδεκτό τρόπο. Είναι ένα «χρόνια πολλά» που θα πούμε τυπικά σε κάποιον που γιορτάζει για να είμαστε σωστοί (ή μάλλον τυπικοί) απέναντί του, θα παρεβρεθούμε σε ένα γάμο λόγω οικογενειακών σκοπιμοτήτων, θα πληρώσουμε τη ΔΕΗ για να μην έχουμε πρόβλημα με την ηλεκτροδότησή μας ή θα τηρούμε το νομικό πλαίσιο που στόχο έχει την εναρμόνιση μας στη κοινωνία, ζώντας μαζί με άλλους. Είναι αυτά τα «πρέπει» λοιπόν που καλούμαστε να εκπληρώνουμε διότι διαφορετικά οι συνέπειες είναι δυσάρεστες με γνώμονα πάντα τον «άλλο». Κατά παρόμοιο τρόπο, θα μπορούσαμε να μιλάμε για υποχρεώσεις απέναντι στον εαυτό μας; Θα μπορούσαμε να ορίσουμε κάποια προσωπικά χρέη που οφείλουμε να εκπληρώνουμε και συνδέεται μόνο με τα προσωπικά μας θέλω, επιδιώξεις και ανάγκες;

Η αίσθηση της ευθύνης και της οφειλής απέναντι στον εαυτό μας είναι κάτι που συνηθίζουμε να αμελούμε. Οφείλουμε να αγαπάμε τον εαυτό μας, να τον φροντίζουμε, να τον προστατεύουμε από καταστάσεις που μας φθείρουν ή δεν μας παρέχουν αυτά που θέλουμε. Οφείλουμε να είμαστε υπεύθυνοι των πράξεων και των επιλογών μας γιατί η αίσθηση της ευθύνης μας ωθεί να νιώθουμε ελεύθεροι και όχι έρμαια των συνθηκών. Η υποχρέωση όταν λαμβάνει αυτή την σημασία, έχει μόνο θετικό περιεχόμενο και στοχεύει στην ικανοποίηση των αναγκών μας. Μεταμφιέζεται σε μια απαραίτητη προϋπόθεση για εκπλήρωσει την ανάγκη για συναισθηματική κάλυψη, ολοκλήρωση και περαιτέρω εξέλιξη.

Κάποια προσωπικά χρέη που θα μπορούσαν να έχουν την έννοια της προϋπόθεσης για το ευ ζην μας είναι τα εξής:  Για να αγαπάω τους άλλους, πρέπει να αγαπήσω τον εαυτό μου. Για να μην με πληγώσουν , θα πρέπει να μάθω να προστατεύω τον εαυτό μου από αυτά που με φθείρουν. Για να αποφασίζω αυτό που εγώ θέλω, θα πρέπει να παίρνω την ευθύνη των επιλογών μου και των συνεπειών που επιφέρουν. Για να θέλω θα πρέπει να επιλέγω να αποφεύγω και αυτά που δεν θέλω. Για να μπορώ να συνυπάρξω επειδή δεν μπορώ να μένω μόνος , θα πρέπει να σέβομαι και να κατανοώ τον εαυτό μου και κατεπέκταση τις ανάγκες του άλλου. Για να μάθω κάτι να το κάνω σωστά , θα πρέπει να κάνω και λάθος για να μπορώ να διδαχθώ μέσα από αυτό .Γιατί αυτές οι προσωπικές οφειλές δεν είναι καθορισμένες και δεν  με αναγκάζουν σε κάτι που δεν ορίζω για να μην απορριφθώ ή περιθωριοποιηθώ , αλλά είναι απαραίτητες προϋποθέσεις που νοηματοδοτούν την υπαρξή μου. Θα μπορούσαμε να αναλογιστούμε με αυτή την έννοια την υποχρέωση; Θα μπορούσαμε να είμαστε υπόχρεοι απέναντι στον εαυτό μας για να μπορούμε να εκπληρώνουμε τα θέλω μας; Μιλάμε για δύο καταστάσεις αντιφατικές ή αλληλοσχετιζόμενες;

Σκεφτείτε έναν ενήλικα που νιώθει πάντα υποχρεωμένος απέναντι στους άλλους, είναι δοτικός, ανεκτικός, συμβιβαστικός και παραδίδεται στις ανάγκες του συντρόφου του, της οικογένειας του και λοιπών κοντινών του προσώπων με αποτέλεσμα η φωνή της ψυχής του να βυθίζεται, να πιέζεται, να θλίβεται και να ασφυκτυεί. Θα μπορούσε να είναι υπόχρεος απέναντι στον εαυτό του και να μεριμνά πρώτα για τις δικές του ανάγκες, συναισθήματα για να μπορέσει να ανακουφιστεί και να απεγκλωβιστεί από αυτό το βάρος; Θα μπορούσε αυτό να αφορά τους άλλους αν ο ίδιος δεν θέσει σε προτεραιότητα κάποια δικά του πρέπει; Μετά σκεφτείτε έναν δεύτερο ενήλικα που συνεχώς απαιτεί από τους άλλους να είναι πάντα διαθέσιμοι, να του κάνουν «το χατίρι» και να γκρινιάζει αν δεν πάρει αυτό που θέλει, χωρίς να ενδιαφέρεται για το αν ο ίδιος μπορεί ή δίνει το αντίστοιχο στους άλλους. Δεν είναι μια προσωπική υποχρέωση του ίδιου να μαθαίνει να ζητά αυτό που θέλει και ταυτόχρονα να δίνει το περιθώριο και το χώρο από τους άλλους χωρίς να τους εξαναγκάζει, και μάλιστα να μεριμνεί για να μπορεί να διοχετεύσει αυτό πάλι πίσω;

Ο Ινδός πνευματικός ηγέτης και πολιτικός Μοχάντας Καραμτσάντ (ευρέως γνωστός ως Μαχάτμα) Γκάντι πολύ εύστοχα είχε διατυπώσει  το πιο όμορφο «πρέπει» που έχω ακούσει ποτέ μου: “Πρέπει να είσαι η αλλαγή που θέλεις να έρθει.” Συνεπώς, σε μια προσπάθεια αναδιατύπωσης με βάση τα προηγούμενα θα λέγαμε ότι «Αν κάτι δεν μας αρέσει, δεν νιώθουμε καλά, δυστυχούμε, είμαστε υπόχρεοι απέναντι στον εαυτό μας να τον μελετήσουμε, να τον καταλάβουμε, να τον νιώσουμε, να τον συγχωρήσουμε, να τον αγκαλιάσουμε, για να μπορέσουμε να είμαστε αυτό που θέλουμε να είμαστε  και απέναντι στους άλλους. Ειδάλλως πάλι ο Γκάντι ίσως να μας απαντούσε ότι:  Δικαιώματα που δεν προκύπτουν από ένα καθήκον που επιτελέσαμε καλά, δεν αξίζουμε να τα έχουμε.