Είναι στη μοίρα του γυαλιού να σπάσει

Άρθρο: Μένη Κουτσοσίμου
Ψυχολόγος – Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας
ΜΔΕ στην Κοινωνική Ψυχιατρική-Παιδοψυχιατρική
Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Ιωαννίνων
Μεταδιδάκτωρ Ιατρικής Παν/μίου Ιωαννίνων στην Ποιότητα Υπηρεσιών

Διανύοντας την περίοδο της Μεγάλης Εβδομάδας, ένιωσα ότι είναι η κατάλληλη στιγμή να μιλήσουμε για μία συνθήκη που άλλους κρατά παγιδευμένους στο παρελθόν τους, ενίοτε πανικοβάλλει και διχάζει και άλλοτε προκαλεί στο μοιραίο της δυναμικής της… τον Θάνατο.

Πόσο εύκολο είναι να προσεγγίσει κανείς τον ίδιο και τη διαδικασία του πένθους, χωρίς να επηρεαστεί έστω κι επιδερμικά από την αύρα του; Και από πού θα ξεκινούσε κανείς την αποδόμησή του, όταν πρόκειται για διαχείριση κρίσης και συναισθημάτων, είτε αυτό αφορά ενήλικα είτε παιδί;

Το δύσκολο έργο της ανάλυσης ξεκινά από την ανακοίνωση του θανάτου αυτή καθεαυτή προς τους συγγενείς και την ετοιμότητά τους να δεχτούν το γεγονός… δεν φτάσαμε ακόμη στο να «αποδεχτούν» το γεγονός και τις συνέπειες που το συνοδεύουν, καθώς η φάση αυτή εξελικτικά έρχεται σε πέμπτο χρόνο.

Προσεγγίζοντας τις συνθήκες που τον περιβάλλουν, σκιαγραφείται και η ετοιμότητα των οικείων του να δεχτούν το μοιραίο γεγονός. Θεωρητικά, είθισται ο “ήπιος” θάνατος, από άποψη αντιστάσεων στην αποδοχή του –να συντελείται στον φυσιολογικό θάνατο… εκείνον δηλαδή που επέρχεται με τα χρόνια, λόγω γηρατειών. Όσο σημαντικό όμως είναι το αίτιο, άλλο τόσο σημαντική είναι και η ηλικία που συμβαίνει. Μιλάμε για διαφορετικά συναισθήματα, όνειρα προσδοκίες, κύκλους ζωής στον ηλικιωμένο, στον νέο και στο παιδί. Και με βεβαιότητα σας το δηλώνω ότι η απώλεια ενός παιδιού βιώνεται με μεγαλύτερη ένταση και θρήνο.

Ως προς το περιεχόμενο της αιτιολογίας, έχουμε επίσης μία αντίστοιχη κλιμάκωση. Πρόκειται για πιο “διευκολυντική” συνθήκη όσον αφορά στη διαδικασία πένθους, όταν ο θάνατος επέρχεται ως αποτέλεσμα ανίατης ασθένειας. Με τον όρο “διευκολυντική” νοείται η προδιαγεγραμμένη πορεία μιας κατάστασης που από την στιγμή της διάγνωσης θεωρείται συγκυριακά από πολλούς ως μη αναστρέψιμη. Το να αγγίζεις την ιδέα του θανάτου, σου δίνει τη δυνατότητα να επεξεργαστείς το συναισθηματικό σου φορτίο, λειαίνοντας τον αμυντικό μηχανισμό της άρνησης που έχει πρωταγωνιστικό ρόλο.

Και καθώς προχωρά ο καιρός, -περνώντας συνήθως από μια μακροχρόνια, επίπονη και πολύ δύσκολη διαδικασία- αποδέχεται κανείς τελικά την εξέλιξη των πραγμάτων και το ίδιο το γεγονός της κατάληξης, ενώ ο κοινωνικός περίγυρος εξοικειώνεται σταδιακά. Η συνθήκη αυτή δεν συνεπάγεται πως όταν επέλθει το μοιραίο γεγονός, δεν θα αναπτυχθεί το λεγόμενο πένθος. Απλά, αναμένεται πως αυτό θα εξελιχθεί ομαλά, όπως ενδεχομένως να συμβαίνει σε περιπτώσεις όπου ο φυσικός θάνατος να επέρχεται μετά από διαγνωσθέν εγκεφαλικό θάνατο. Θεωρητικά μιλώντας πάντα, στην κατάληξη του ανθρώπου, το αρχικό σοκ θα είναι μικρότερο, αλλά ο πόνος του χαμού φυσικά θα είναι πάντοτε ο ίδιος.

Στο σημείο αυτό, τονίζεται ότι ο πιο «δυσκολοχώνευτος» θάνατος υπό όρους αποδοχής του πένθους, είναι ο αιφνίδιος. Η ξαφνική διακοπή ζωής είναι ό,τι χειρότερο μπορεί να συμβεί, καθώς τη μια στιγμή κάποιος μπορεί να είναι καλά, και την επομένη να χαθεί ως αποτέλεσμα ξαφνικής αρρώστιας ή άλλης μη προδιαγνωσθέντας πάθησης, ατυχήματος κτλ. Ανάλογες περιπτώσεις είναι τα αεροπορικά ατυχήματα, οι ξαφνικές λοιμώξεις, τα θύματα πολέμου. Η ηλικία παίζει και πάλι σημαντικό ρόλο, αλλά σε γενικές γραμμές ο αιφνίδιος θάνατος προκαλεί πιο δύσκολο πένθος, μιας και η διαδικασία αυτή ξεκινάει εντελώς απρόσμενα.

Στη φάση αυτή, ελπίζω να έγινε κατανοητό πως η όποια αναφορά σε “εύκολο” και “δύσκολο” πένθος ή σε “διευκολυντικές” περιπτώσεις, δεν μειώνει το ψυχολογικό κόστος του θανάτου κανενός. Σίγουρα κάθε άτομο είναι μοναδικό και η απώλεια εξειδικεύεται αναλόγως προσωπικοτήτων, των καταστάσεων που πλαισιώνουν έναν θάνατο και της ποιότητας της σχέσης που προϋπήρχε. Παρόλα αυτά, έχει παρατηρηθεί ότι η διαδικασία του πένθους αποτελείται κυρίως από πέντε διαδοχικά στάδια, κάθε ένα από τα οποία μας εφοδιάζει με σημαντικά συναισθήματα και γνωστικά στοιχεία που είναι απαραίτητα για να εκδηλωθεί και να βιωθεί ομαλά το πένθος. Η πρώτη ψυχολόγος που ασχολήθηκε αποκλειστικά με το θέμα του θανάτου και του πένθους ήταν η Δρ. Kubler Ross, η οποία κατά τη διάρκεια της καριέρας της ήρθε σε επαφή με πολλά άτομα που έπασχαν από τερματικές ασθένειες συνοδεύοντάς τα έως την τελευταία τους πνοή. Το έργο της είναι πολύ σημαντικό και υποστηρικτικό σε συναδέλφους επαγγελματίες αλλά και προς πάσα κατεύθυνση.

Η Δρ. Ross παρατήρησε πως τα άτομα αυτά περνούσαν από πέντε στάδια από τη στιγμή που τους ανακοινώνονταν η ασθένεια έως την αποδοχή της επελθούσης κατάστασης, ενώ την ίδια διαδρομή συναντάμε και στους πενθούντες από τη στιγμή της ανακοίνωσης του θανάτου (ή της ασθένειας) έως την αποδοχή του. Επιγραμματικά, η θεωρία της Δρ. Ross αναφέρεται στα ακόλουθα πέντε στάδια: άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή. Δεν περνάνε όμως όλοι επιτυχώς την εν λόγω διαδρομή, ενδεχομένως δε να μην φτάσουν ποτέ έως την αποδοχή, και να παραμένουν σε προηγούμενα στάδια (κυρίως αυτό της κατάθλιψης και της άρνησης). Ο ρόλος της θεραπείας σε αντίστοιχες καταστάσεις είναι να στηρίξει και να βοηθήσει τον εμπλεκόμενο να βιώσει τον πόνο, συνοδεύοντάς τον προς την αποδοχή της κατάστασης (είτε αυτή είναι ασθένεια, είτε θάνατος) ή ακόμη και να τον κατευθύνει προς τα εκεί. Προσεγγίζοντας τα στάδια στη σωστή τους διάσταση, είναι καλό να γνωρίζετε τα ακόλουθα:

Μιλώντας για Άρνηση (Denial), αναφερόμαστε στην πρώτη αντίδραση μετά το άκουσμα της ανακοίνωσης της απώλειας. Πρόκειται για τη γνωστική εκείνη κατάσταση κατά την οποία αναπτύσσεται μια αντίσταση απέναντι στο γεγονός, απορρίποντάς το ως μη αληθές. Σε αυτό το στάδιο, το συμβάν δεν γίνεται πιστευτό, γιατί πολύ απλά δεν είναι δυνατό να συμβαίνει. Σε επαφή με τη σκληρή πραγματικότητα, ενεργοποιείται αυτόματα αυτός ο μηχανισμός άμυνας, ο οποίος συνήθως (για το πένθος) κρατάει λίγο, καθώς σκοπό έχει να προστατεύσει το άτομο από τη συναισθηματική καταρράκωση. Σε ορισμένες περιπτώσεις όπου το σοκ είναι ισχυρό, η άρνηση μπορεί να είναι πιο βαθιά και το άτομο να χάσει την επαφή με την πραγματικότητα για μεγαλύτερο διάστημα, κι ενώ να βρίσκεται σε κατάσταση ηρεμίας, να επαναλαμβάνει φράσεις όπως “δεν συμβαίνει αυτό. Είναι ζωντανός. Είναι ζωντανός.” Σε ακραίες περιπτώσεις, συναντώνται ολόκληρες οικογένειες που συνέχισαν να ζουν κανονικά τη ζωή τους, ακόμη και μετά το άκουσμα του θανάτου του δικού τους ανθρώπου, έως ότου δουν το νεκρό του σώμα για να πειστούν (π.χ. οικογένειες στρατιωτών σε διεθνείς αποστολές).

Στο στάδιο έκφρασης του Θυμού (Aggresion), μετά το πρώτο σοκ, ο πόνος του θανάτου μετατρέπεται σε θυμό και επιθετικότητα, στρεφόμενη κατά πάντων. Ψάχνοντας για υπαιτιότητα πίσω από τον θάνατο, είναι απαραίτητο για να νιώσει ότι έχει τον έλεγχο να ρίξει το βάρος της ευθύνης. Γνωστό το παιχνίδι του ανθρωπίνου εγκεφάλου να ψάχνει δεσμούς αίτιου-αιτιατού πίσω από τα φαινόμενα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπος. Ένα ιδιαιτέρως συναισθηματικά φορτισμένο στάδιο, εμπλουτισμένο με συναισθηματικές εκρήξεις. Και σ’ αυτή τη συνθήκη, ο θυμός δεν στρέφεται αποκλειστικά εναντίον κάποιου φυσικού ή νομικού προσώπου λ.χ. τον οδηγό που προκάλεσε το ατύχημα.

Στη συνέχεια συναντάται η Διαπραγμάτευση (Bergaining), ένα μεταβατικό στάδιο μεταξύ του πρώτου σοκ και της αποδοχής της νέας συνθήκης. Αυτό που διαχωρίζει αυτό το στάδιο από τα δύο προηγούμενα είναι πως η προσοχή του ατόμου στρέφεται στο ίδιο το γεγονός και όχι στα συναισθήματα που αυτός πυροδότησε. Όταν η διαπραγμάτευση συνέβαινε στη μη-αντιστρεψιμότητα του θανάτου, επέρχεται σταδιακά η συνειδητοποίηση πως δεν υπάρχει κάτι που μπορεί να γίνει για να αλλάξει αυτή η κατάσταση και πως σε αυτή τη χρονική στιγμή δεν έχει ιδιαίτερο νόημα να ψάχνει κανείς για το ποιος ευθύνεται.

Στο προτελευταίο στάδιο εκδηλώνεται η Κατάθλιψη (Depression), καθώς έπεται του ξεσπάσματος, η συνειδητοποίηση της σκληρής πραγματικότητας, η οποία δεν αλλάζει. Η αίσθηση απώλειας ελέγχου και το αίσθημα του αβοήθητου ηλεκτρίζουν την κατάσταση. Η διάρκεια αυτής της φάσης κυμαίνεται από λίγες ώρες/ημέρες, έως και μερικούς μήνες… άλλοτε χρόνια. Είναι μία ψυχοφθόρα διαδικασία, ιδιαίτερα σημαντική στη βίωση του πένθους. Για όσο χρονικό διάστημα κρατάει αυτό το στάδιο το άτομο βρίσκει το χρόνο να πενθήσει για το θάνατο του κοντινού του ανθρώπου και για όλα όσα δεν θα μπορέσει να μοιραστεί πλέον μαζί του. Οι μορφές που μπορεί να πάρει η κατάθλιψη είναι πολλές, αλλά η πιο συνηθισμένη είναι η κατατονία, η απόσυρση από τις κοινωνικές εκδηλώσεις και το κλείσιμο στον εσωτερικό κόσμο για όσο καιρό χρειαστεί.

Στο κλείσιμο αυτής της πορείας συναντάται η Αποδοχή (Acceptance), η λεγόμενη λύτρωση αν αναλογιστεί κανείς το τέλος κάθε αρχαιοελληνικής τραγωδίας. Η αποδοχή δεν συνεπάγεται το αυτόματο σβήσιμο των αναμνήσεων, οι οποίες θα συντροφεύουν για πάντα τους ζωντανούς. Σε αυτό το στάδιο περνάμε από το ίδιο το γεγονός, αποδεχόμενοι τον θάνατο του αγαπημένου προσώπου, ρίχνοντας τα συναισθηματικά τείχη που αποτελούν εμπόδιο στο να βιώσουμε το γεγονός στην ολότητά του.

Όταν πέσει η αυλαία, υπάρχουν κάποια επιπρόσθετα ζητήματα που χρήζουν διερεύνησης.

Πόσο καλό και πόσο κακό μπορεί να κάνει μία αναγκαστική απομόνωση;

Καθώς οι στιγμές μοναξιάς είναι απαραίτητες για να μπορέσει το άτομο να ορθοποδήσει και να φύγει από τον κύκλο του θρήνου, είναι εφικτό το άτομο να γλιστρήσει στο άλλο άκρο, αυτό της κοινωνικής απομόνωσης των πενθούντων. Στη φάση αυτή, η υποστήριξη εκτός το ότι συνεχίζει να βοηθάει στην άμβλυνση του πόνου, εκλαμβάνεται και ως ένδειξη σεβασμού προς τον νεκρό.

Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην πορεία του πένθους, καθώς υπάρχουν περιπτώσεις χρόνιου πένθους, όπου το άτομο συνεχίζει να πενθεί με έναν σταθερό συναισθηματικό παλμό για μεγάλα διαστήματα. Εάν η πορεία κρατήσει για περισσότερο από 6 μήνες, καλό θα ήταν να αναζητηθεί η βοήθεια ειδικού ψυχικής υγείας, για να επιτρέψει στον πόνο να εκφραστεί. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στο άλλο άκρο, το λεγόμενο καθυστερημένο πένθος.

Ολοκληρώνοντας την ανασκόπηση της όλης πορείας, καλό είναι να υπάρχει η δέουσα προσοχή στις ημερομηνίες αυξημένης “επικινδυνότητας”, όταν το άτομο δηλαδή είναι πιο ευάλωτο και πιο πιθανό να έχει συναισθηματικά ξεσπάσματα. Αυτές οι ημερομηνίες περιλαμβάνουν όλες τις επετείους και σε γενικότερες γραμμές, ό,τι σχετίζεται με την ημερομηνία του θανάτου.

Η συνθήκη του θανάτου είναι μία από τις πιο δύσκολες πραγματικότητες που έχουμε να αντιμετωπίσουμε στη ζωή μας. Δυστυχώς είναι αναπόφευκτο γεγονός. Είναι καλό εκείνες τις στιγμές, που η σκέψη θα χτυπά στις γωνίες του μυαλού και θα σκοντάφτει σε κάθε ανάμνηση, να έχουμε γύρω μας άτομα που είναι σε θέση να μας στηρίξουν. Όσο δυνατοί χαρακτήρες κι αν θεωρείτε ότι είστε, είναι απαραίτητη η επαφή. Τα μηνύματα και τα διδάγματα θα είναι ποικίλα, αρκεί να μπορούμε να τα μετουσιώσουμε σε μαθήματα ζωής, και τον πόνο σε γνώση και δύναμη.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

Για το μοντέλο των πέντε σταδίων της Kubler Ross: Ross_model

Kubler-Ross Elisabeth, (2012). Μαθήματα Ζωής. Εκδόσεις Europubli.

Kubler-Ross Elisabeth, (2008). Το Φως της ζωής – μαζί μ’ ένα γράμμα σ’ ένα παιδί με καρκίνο. Εκδόσεις Europubli.

Kubler-Ross Elisabeth, (2001). Θάνατος: Μία αλλαγή ζωτικής σημασίας. Εκδόσεις Έσοπτρον.

Kubler-Ross Elisabeth, (1998). Ο τροχός της ζωής. Εκδόσεις Δίοδος.

Kubler-Ross Elisabeth, (1988). Θάνατος – το τελικό στάδιο της εξέλιξης. Εκδόσεις Δίοδος.

Kubler-Ross Elisabeth, (1981). Γι’ αυτόν που πεθαίνει – Ερωτήσεις-Απαντήσεις. Εκδόσεις Ταμασός.

Kubler-Ross Elisabeth, (1981). Αυτός που πεθαίνει. Εκδόσεις Ταμασός.