Γιώργος ΜπρεκουλάκηςΆρθρο: Γιώργος Μπρεκουλάκης
Ψυχολόγος
Ανάλυση Κινηματογραφικής Ταινίας από την οπτική του Συναισθηματικού Δεσμού
“Μόνο αν μπορέσει κάποιος να αντέξει την οδύνη, τη λιγότερη ή περισσότερη συνειδητή αναζήτηση, τη φαινομενικά ατέρμονη διερεύνηση του γιατί και του πώς συνέβη, την απώλεια και τον θυμό απέναντι σε όλους όσοι θα μπορούσαν να ευθύνονται, χωρίς να χαρίζεται ακόμη και στον ίδιο τον νεκρό, μπορεί ο άνθρωπος σταδιακά να συνειδητοποιήσει και να αποδεχτεί ότι η απώλεια είναι στ’ αλήθεια μόνιμη και ότι η ζωή του πρέπει να διαμορφωθεί από την αρχή (Bowlby, 1982a)”
Το ανθρωποκεντρικό αριστούργημα της έβδομης τέχνης «η Μπλε Ταινία» (Βραβείο Φεστιβάλ Βενετίας) του Πολωνού σκηνοθέτη Kieslowski αποτελεί το πρώτο μέρος μιας τριλογίας που βασίζεται στα χρώματα της γαλλικής σημαίας (μπλε, άσπρο, κόκκινο) που συμβολίζουν αντίστοιχα την ελευθερία, την ισότητα, την αδελφότητα. Η μούσα του σκηνοθέτη, η γαλλικής καταγωγής πρωταγωνίστρια Juliette Binoche υποδύεται την Julie, την σύζυγο ενός διάσημου μουσικοσυνθέτη και μητέρα μιας κόρης. Ο σύζυγός της έχει αναλάβει να συνθέσει ένα concerto για την Ενωμένη Ευρώπη. Ο σύζυγος και η κόρη χάνουν την ζωή τους σε τροχαίο δυστύχημα από το οποίο επιβιώνει η πρωταγωνίστρια. Το τραγικό αυτό γεγονός θα βυθίσει την πρωταγωνίστρια στην διεργασία του πένθους και της απώλειας καθώς αισθάνεται ότι έχει χάσει τα πάντα.
Κατά τη διαδικασία του πένθους η Julie αρνείται τον θάνατο των αγαπημένων της προσώπων, αρχίζει να αποδιοργανώνεται και μην αντέχοντας τον πόνο της απώλειας προσπαθεί να αυτοκτονήσει. Είναι χαρακτηριστική η φράση που αναφέρει μέσα στην ψυχική της παραίτηση: «Now I have only one thing left to do: nothing. I don’t want any belongings, any memories. No friends, no love. Those are all traps». Είναι χαρακτηριστικός επίσης ο διάλογος που έχει η πρωταγωνίστρια με την οικονόμο της όταν η Julie δυσκολεύεται να εκφράσει τα συναισθήματα λύπης για τον θάνατο των αγαπημένων της προσώπων.
Julie: Why are you crying?
Οικονόμος: Because you‘re not.
Πολλές φορές τα συναισθήματα βρίσκουν λύση μέσω άλλων προσώπων όπως στην περίπτωση της οικονόμου που κλαίει για την δυστυχία του σπιτιού στο οποίο ζει αλλά και για λογαριασμό της Julie. Ο πόνος, αυτό το πανανθρώπινο συναίσθημα, έχει ως ρίζα την επιθυμία, την προσκόλληση, τους πόθους και τις προσδοκίες. Η απώλεια των δεσμών προσκόλλησης της Julie προκαλεί την αποδιοργάνωση και τον πόνο. O Βρετανός ψυχίατρος Bowlby αντιλαμβάνεται την αντίδραση του πένθους ως μια βιολογικά προγραμματισμένη ψυχολογική αντίδραση στο τραύμα του αποχωρισμού με τον ίδιο τρόπο που η φλεγμονή αποτελεί μια προκαθορισμένη ακολουθία οργανικών αντιδράσεων στο σωματικό τραύμα- κοκκινίλα, πρήξιμο, πυρετός και πόνος. Ο πόνος και η δυστυχία του τραύματος της απώλειας απορρέουν από τη συνειδητοποίηση ότι η ασφαλής βάση στην οποία το άτομο που πενθεί στρεφόταν για ανακούφιση στις δύσκολες στιγμές ήταν ακριβώς αυτό το πρόσωπο που τώρα πια δεν υπάρχει.
Σύμφωνα με τον Bowlby (1980, 1982a, 1988a) υπάρχουν τέσσερα στάδια στο πένθος.
- Μούδιασμα: ένας στρατιώτης που τραυματίζεται στο πεδίο της μάχης μπορεί να μην αισθανθεί τον πόνο και να συνεχίζει να πολεμά μέχρι να του παρασχεθεί βοήθεια. Η Julie στην αρχή της ταινίας δυσκολεύεται να πάρει βοήθεια, όλα τα συναισθήματα είναι σε καταστολή, αρνείται την πραγματικότητα.
- Λαχτάρα, αναζήτηση, θυμός: το πρόσωπο που πενθεί μπορεί να είναι πολύ κινητικό και να περιφέρεται από δωμάτιο σε δωμάτιο, σαρώνοντας τον χώρο με το βλέμμα ψάχνοντας και ελπίζοντας ότι το χαμένο αγαπημένο πρόσωπο μπορεί να ξαναεμφανιστεί. Ο Freud (1917) θεώρησε ότι ο σκοπός αυτής της νοητικής αναζήτησης είναι η αποσύνδεση: «το πένθος έχει να επιτελέσει ένα πολύ συγκεκριμένο έργο που είναι να αποσυνδέσει τις αναμνήσεις και τις ελπίδες του επιζώντα από το νεκρό». Από την άλλη ο Bowlby αντιλαμβάνεται τον σκοπό του πένθους όχι με τελεολογικό τρόπο αλλά ως έναν εξελικτικό σκοπό θεωρώντας την νοερή αναζήτηση που κάνει το πρόσωπο που πενθεί μια απόπειρα να συνέλθει και να επανενωθεί με το χαμένο αντικείμενο. Ο Bowlby αντιλαμβάνεται την επικράτηση οπτικών εικόνων του νεκρού, που συχνά στοιχειώνουν το πρόσωπο που πενθεί, ως ένα έντονο αντιληπτικό σύνολο που σχετίζεται με την όψη και τον ήχο της φωνής του χαμένου προσώπου και το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε παρερμηνεία των ακουστικών και οπτικών ενδείξεων. Το πρόσωπο που πενθεί προσπαθεί απεγνωσμένα να εντοπίσει τη χαμένη φιγούρα προσκόλλησής του. Ο Bowlby τονίζει συνεχώς τη σπουδαιότητα της έκφρασης του θυμού για να μπορέσει το πρόσωπο που πενθεί να ξεπεράσει το πένθος του. Ένας θυμωμένος άνθρωπος το μόνο που δεν θέλει είναι να του υπενθυμίζουν ότι η απώλεια είναι ανεπανόρθωτη. Αν μπορεί να κατηγορήσει κάποιον γι’ αυτήν την απώλεια, με έναν μαγικό τρόπο η αναζήτηση του φταίχτη θα οδηγήσει στην αποκατάσταση της απώλειας (Bowlby, 1961c). Στην κινηματογραφική ταινία βλέπουμε την Julie να στρέφει τον θυμό εναντίον του εαυτού της, φεύγει από το σπίτι που κατοικούσε με τον εκλιπόντα σύζυγο και την κόρη της και μετακομίζει σε έναν νέο σπίτι χωρίς να έχει ουσιαστικά συμφιλιωθεί ακόμη με τις απώλειες.
- Αποδιοργάνωση & Απόγνωση: το πένθος μπορεί να εμπεριέχει άγχος καταδίωξης και ενοχή γιατί το πρόσωπο που πενθεί επιστρέφει με βίαιο τρόπο στην συναισθηματική εγκατάλειψη και στις ελλείψεις τον παιδικών χρόνων. Κατά το διάστημα αυτού του σταδίου της αποδιοργάνωσης το πρόσωπο που πενθεί συνεχώς αμφισβητεί και αναζητεί αλλά η πραγματικότητα επιβάλλει την ετυμηγορία της ότι το αντικείμενο δεν υπάρχει πια πάνω σε κάθε ανάμνηση και κάθε ελπίδα.
- Αναδιοργάνωση
Η διεργασία του πένθους συνίσταται στην εκ νέου ανοικοδόμηση μιας ασφαλούς εσωτερικής βάσης και η οικοδόμηση μιας ασφαλούς βάσης συναρτάται με ένα ασφαλές περιβάλλον που στο παρελθόν υπήρξε αξιόπιστο για να αντέξει και επεξεργαστεί την επιθετικότητα και οι νέοι δεσμοί μπορούν να δημιουργηθούν μόνο όταν παραιτηθούμε από τους παλιούς. Το βίωμα του πόνου, της αποδοχής της απώλειας και της συμφιλίωσης με τους νεκρούς καθώς και με τον ίδιο τον εαυτό οδηγεί την πρωταγωνίστρια στην αναγέννηση, σε έναν νέο κύκλο ζωής. Η Julie αντιλαμβανόμενη μια εξωσυζυγική σχέση του εκλιπόντος συζύγου καθώς και το γεγονός ότι καρπός αυτής της εξωσυζυγικής σχέσης είναι ένα παιδί έρχεται σε επαφή και σε μεγαλύτερη ταύτιση με το εσωτερικό της παιδί. Το πένθος και η απώλεια μπορούν να ξυπνήσουν έναν άνθρωπο και να τον κάνουν ν’ αποκτήσει συναίσθηση της ύπαρξής του. Η αποδοχή έρχεται με την συμφιλίωση και την ολοκλήρωση του κονσέρτου του εκλιπόντος συζύγου από την παρτιτούρα που έχει διασωθεί.
Η συναίσθηση της ύπαρξης και η κάθαρση έρχεται και μέσω της μουσικής της ταινίας στον επίλογό της. Η μουσική και ιδιαίτερα το τελευταίο τραγούδι του αυτοδίδακτου Πολωνού συνθέτη Zbigniew Preisner που αποτελεί την μελοποίηση της Α’ Επιστολής προς Κορινθίους, αποτελεί την κάθαρση του θεατή μέσα στον ύμνο της αγάπης που πάντα πιστεύει, πάντα ελπίζει, πάντα υπομένει.
Ο Ύμνος για την Αγάπη
Α’ Επιστολή προς Κορινθίους Αποστόλου Παύλου, (ιβ´ 27 – ιγ´ 13)
Εάν ταις γλώσσαις των ανθρώπων λαλώ και των αγγέλων, αγάπην δε μη έχω, γέγονα χαλκός ηχών ή κύμβαλον αλαλάζον. Και εάν έχω προφητείαν και ειδώ τα μυστήρια πάντα και πάσαν την γνώσιν, και εάν έχω πάσαν την πίστιν, ώστε όρη μεθιστάνειν, αγάπην δε μη έχω, ουδέν ειμί.
Και εάν ψωμίσω πάντα τα υπάρχοντα μου, και εάν παραδώ το σώμα μου ίνα καυθήσομαι, αγάπην δε μη έχω, ουδέν ωφελούμαι.
Η αγάπη μακροθυμεί, χρηστεύεται, η αγάπη ου ζηλοί, η αγάπη ου περπερεύεται, ου φυσιούται, ουκ ασχημονεί, ου ζητεί τα εαυτής, ου παροξύνεται, ου λογίζεται το κακόν, ου χαίρει επί τη αδικία, συγχαίρει δε τη αληθεία, πάντα στέγει, πάντα πιστεύει, πάντα ελπίζει, πάντα υπομένει. Η αγάπη ουδέποτε εκπίπτει.
Είτε δε προφητείαι, καταργηθήσονται, είτε γλώσσαι παύσονται, είτε γνώσις καταργηθήσεται. Εκ μέρους δε γινώσκομεν και εκ μέρους προφητεύομεν όταν δε έλθη το τέλειον, τότε το εκ μέρους καταργηθήσεται. Ότε ήμην νήπιος, ως νήπιος έλάλουν, ως νήπιος εφρόνουν, ως νήπιος ελογιζόμην ότε δε γέγονα ανήρ, κατήργηκα τα του νηπίου. Βλέπομεν γαρ άρτι δι’ εσόπτρου εν αινίγματι, τότε δε πρόσωπον προς πρόσωπον άρτι γινώσκω εκ μέρους, τότε δε επιγνώσομαι καθώς και επεγνώσθην. Νυνί δε μένει πίστις, έλπίς, αγάπη, τα τρία ταύτα μείζων δε τούτων η αγάπη.
Η αποδοχή, η συμφιλίωση που έρχεται με την συμπόνια προς τον εαυτό και η αγάπη είναι τα ουσιώδη χαρακτηριστικά που βοηθούν την πρωταγωνίστρια στην αντιμετώπιση των δαιμόνων του μονοπατιού των απωλειών. Η εσωτερική αυτή αναζήτηση και αναδιοργάνωση οδηγεί σε μια νέα εσωτερική βάση και σε μια προσωπική ελευθερία όπως άλλωστε συμβολίζουν το μπλε χρώμα της γαλλικής σημαίας και της κινηματογραφικής ταινίας.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Bowlby, J. (1988). A Secure Base. New York: Basic Books.
Bowlby, J. (1995). The making and breaking of affectional bonds. London: Routeldge.
Bowlby, J. (1998). Loss: sadness and depression. London: Pimlico.
Bowlby, J. (1998). Separation: anger and anxiety. London: Pimlico.
Bowlby, J. (1997). Attachment & Loss. London: Pimlico.
Cassidy, J. & Shaver, P. S. (2008). Handbook of Attachment 2nd ed. New York: Guilford Press.