Ας μιλήσουμε για Ανθρώπους, όχι για Σύνδρομα ή Διαταραχές

Άρθρο: Χριστίνα Πανταζή
Ψυχολόγος

Επιμέλεια: Ίριδα Γουδέλη
Εκπαιδευτικός

«…Ο ανοιακός, ο παρανοϊκός, ο μανιοκαταθλιπτικός, ο διπολικός, ο οριακός, ο ψυχασθενής, ο ψυχωτικός, ο αυτιστικός, ο νευρωτικός, ο κορσακοφικός, ο ψυχαναγκαστικός, ο τουρετικός, ο σχιζοφρενής, ο σχιζοειδής, ο ναρκισσιστής και ο ούτω  καθεξής…»

Οι παραπάνω ορισμοί παραπέμπουν σε ανθρώπους που πάσχουν ή πληρούν ορισμένα συμπτώματα κάποιας διαταραχής προσωπικότητας, συναισθήματος  και λοιπών ψυχοκοινωνικών δυσκολιών που ωστόσο περιέχουν καθαρά περιγραφικό χαρακτήρα με στόχο την σωστή διάγνωση ώστε να φτάσουμε στην κατάλληλη θεραπευτική μέθοδο ή αποκατάσταση και στον απώτατο ίσως σκοπό,  στην πρόληψη και  την έγκαιρη παρέμβαση. Τι συμβαίνει όμως στην περίπτωση που παρεκτρέπονται και συγχέονται οι όροι, οι σκοποί, τα υποκείμενα, ο προσανατολισμός και το άτομο καταντά να χαρακτηρίζεται ως διαταραχή, χάνοντας την υποκειμενικότητα του με την μετατροπή του σε αντικείμενο;  Όταν τα επιστημονικά διαγνωστικά εγχειρίδια ψυχιατρικής- με πιο γνωστά το DSM (Diagnostic&Statistical Manual of Mental  Disorders)  του Αμερικάνικου Ψυχιατρικού Συλλόγου και το ICD (The International Classification of Diseases) του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, επικεντρωμένα σε μια καθαρά ιατροκεντρική και θετικιστική προσέγγιση, εγκλωβίζουν  τον Άνθρωπο,  προωθώντας τον ως μια ταμπελοποιημένη διαταραχή και ποιες οι συνέπειες για το ίδιο το άτομο;

Προσπαθώντας να βρω μια πιθανή εξήγηση στους παραπάνω προβληματισμούς μου, παρακολουθώ ένα βίντεο στο youtube με τίτλο «Διαγνωστικά Εγχειρίδια ( Ψ Τεκμήριο #09)» όπου ο επιστημονικός Υπεύθυνος του Κέντρου «FrancoBasaglia»,  Αλέξης Κροκιδάς, ορίζει a priori την δημιουργία και τη μετέπειτα εξέλιξη των ψυχιατρικών εγχειριδίων ως ένα κοινωνικό αίτημα στο να καθορίσει ή να απαντήσει στο ερώτημα «τι είναι τρέλα και ψυχική πάθηση». Άρα πίσω από όλα υπάρχει μια επιθυμία της κοινωνίας να ορίσει το παθολογικό. Το ερώτημα είναι αν αυτή η επιθυμία στοχεύει στο ενδιαφέρον της κοινωνίας για τους ανθρώπους που πάσχουν με στόχο την αποκατάσταση και την επανένταξη στους κύκλους της ή αν στοχεύει στο να ορίσει επακριβώς αυτό που εξοβελίζει, αυτό που φοβάται ή αυτό που αρνείται με στόχο να το ετικετάρει  και να το αποκλείσει. Δηλαδή να αφαιρέσει την εγγενή ανθρώπινη ιδιότητα ως ολότητα για να την τοποθετήσει σε ένα ομογενοποιημένο τσουβάλι από συμπτώματα και διαταραχές ώστε να θέσει μια διαχωριστική γραμμή για να προστατεύσει τον υγιή από τον ψυχασθενή, τον κανονικό από τον προβληματικό, τον ολοκληρωμένο  από τον ανολοκλήρωτο.

Ο καθηγητής ψυχιατρικής Franco Basaglia μας εξηγεί ότι: Η κλασσική ψυχιατρική περιορίζεται στον καθορισμό συνδρόμων με τα οποία ο ασθενής- αποσπασμένος από τη πραγματικότητά του και αποξενωμένος από το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ζει- χαρακτηρίζεται  αρνητικά υποχρεωμένος να μπει μέσα στο καλούπι μιας  αφηρημένης ασθένειας, μιας συμβολικής ασθένειας και στο βαθμό που είναι τέτοιας και ιδεολογικής. Αλλά αυτή η μετατροπή του ανθρώπου σε σύνδρομο, που γίνεται από τη θετικιστική ψυχιατρική, είχε συνέπειες  συχνά ανεπανόρθωτες για το ψυχασθενή, ο οποίος- απαρχής ιδωμένος ως αντικείμενο και εγκλωβισμένος στα όρια της αρρώστιας του- είχε θεωρηθεί κάτι διαφορετικό από τον άνθρωπο, κι αυτό από μια επιστήμη που ένιωσε υποχρεωμένη να απορρίψει και να φυλακίσει εκείνο που δεν ήταν σε θέση να καταλάβει.

Και συνεχίζοντας ο Basaglia για τη θέση του ψυχικά πάσχοντα μέσα στη κοινωνία, αναφέρει ότι η κάθε αστική κοινωνία που βασίζεται σε πολιτιστικές και ταξικές διαφορές κατασκευάζει μέσα στα όρια της περιοχές αντιρρόπησης των εσωτερικών αντιθέσεων μέσα από τις οποίες υλοποιείται η ανάγκη άρνησης ή μετατροπής σε αντικείμενο ενός μέρους της ίδιας της της υποκειμενικότητας. Αυτό οδηγεί στη διατύπωση ότι  η εμμονική παθολογικοποίηση, η ταμπέλα της διαταραχής, η ιδρυματοποίηση των ψυχικά πασχόντων σε απομονωμένα και με υπερυψωμένα τείχη- ιδρύματα , ίσως να συνδέεται αιτιολογικά  με την αναζήτηση ενός αποδιοπομπαίου τράγου, του μέλους της ομάδας που πρέπει να απομονωθεί και να εκτονωθεί η επιθετικότητα της κοινωνίας. Συνεπώς ίσως να μιλάμε για τον κοινωνικό αποκλεισμό που υφίσταντο οι ψυχικά πάσχοντες όπως και άλλες κοινωνικές ομάδες παραδείγματος χάρη οι πρόσφυγες, οι φυλακισμένοι και ούτω καθεξής.

Ο αναπληρωτής καθηγητής Ψυχολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου, Κώστας Μπαϊρακτάρης,  αναφέρεται στον «μονόλογο των ειδικών» όπου ο επιστημονικός λόγος στις ανθρωπιστικές επιστήμες  και στις επιστήμες της υγείας (και ιδιαίτερα ο Ψυχιατρικός και Ψυχολογικός Μονόλογος), προκύπτει μέσα από την απόπειρα αντικειμενοποίησης της ιστορίας, των κοινωνικών διεργασιών, της ανθρώπινης ύπαρξης και εμπειρίας , δηλαδή τον θετικιστικό πιθηκισμό. Προκύπτει από την συρρίκνωση αυτής της εμπειρίας – όταν δεν συνάδει με την εκάστοτε αντίληψη για το «φυσιολογικό», το «υγιές», το «κανονικό» – σε συμπτώματα, την κατηγοριοποίηση και ταξινόμησή της, τις πρακτικές που εφαρμόζονται και που προσβάλουν πολλές φορές την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ασκώντας ψυχολογική ή και φυσική ακόμα βία. Η διαρκής αναπαραγωγή αυτού του επιστημονικού Μονόλογου, η κυριαρχία του και η συστηματική διάχυσή του στο κοινωνικό σώμα και η εσωτερίκευσή του από αυτό είναι στην ουσία μια πολιτική πρακτική που υπηρετεί μια συγκεκριμένη ιδεολογία. Μια ιδεολογία που εμποδίζει στην ουσία την ακύρωση των μηχανισμών και των διεργασιών αποκλεισμού ή περιθωριοποίησης μίας σειράς ατόμων ή ομάδων αφού και η ίδια εμφανίζεται, εγκαθιδρύεται και αναπαράγεται μέσω της ενίσχυσης αυτών ακριβώς των διεργασιών και μηχανισμών, μηχανισμών και διεργασιών που συντελούν στη σημερινή πολιτική, οικονομική, κοινωνική, πολιτισμική κρίση και στην κρίση των επιστημών.

Οι συνέπειες που έχουν για το άτομο που πάσχει ψυχικά είναι να γίνεται παθητικό , να ενοχοποιείται και να στρέφει το θυμό προς την ίδια του την αρρώστια  που να μην μπορεί να κρίνει και να κατανοήσει σε πιο βαθμό ευθύνεται η αρρώστια του και σε ποιο βαθμό για την περιθωριοποίηση και το στιγματισμό η ίδια η κοινωνία, να χάνει την βούληση να αντιπαρατεθεί και να συγκρουστεί με την εξουσία της αυθεντίας, να ενσωματώνει μια ταυτότητα «στρεβλή» που θα του έχει εδραιωθεί η ιδιότητα ότι πάντα θα είναι διαφορετικός και αυτό θα είναι κάτι που σαν βαρίδι θα το κουβαλά μέσα του.

Απάντηση λοιπόν σε αυτή τη βία είναι η αυτοοργάνωση και η συλλογική δράση των ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία. H οποία μπορεί να συνδυαστεί με μια ριζική μεταρρύθμιση του ψυχιατρικού συστήματος και στην Ελλάδα και οπουδήποτε αλλού, που θα πηγάζει αφενός από την ακύρωση του κυριάρχου ψυχιατρικού και ψυχολογικού παραδείγματος και αφετέρου με την αποκατάσταση του λόγου των πολιτών με ψυχιατρική εμπειρία και η οποία θα επεκτείνεται και θα συμπράττει με άλλες συλλογικότητες που υφίστανται την αφαίρεση των κοινωνικών και πολιτικών τους δικαιωμάτων σε τοπικό και κεντρικό επίπεδο. Επιπρόσθετα,   η κατ’ επέκταση μεταρρύθμιση θα οδηγήσει τους ειδικούς ψυχικής υγείας να μιλάνε και να ασχολούνται με ανθρώπους- ολότητες  που πάσχουν βλέποντας τους αρχικά με αξιοπρέπεια και σεβασμό ως προς την υπόστασή τους και όχι ως Σύνδρομα ή Διαταραχές.

Δηλαδή για μια «αντιψυχιατρική πράξη» που , σύμφωνα με τον κοινωνικό παιδαγωγό Peter Lehmann, βασίζεται στις εξής τρεις διαπιστώσεις: πρώτον ότι η ψυχιατρική, σα θετικιστική επιστήμη δεν μπορεί να ανταποκριθεί στο αίτημα να λύσει ψυχικά προβλήματα που από τη φύση τους είναι κοινωνικά, δεύτερον ότι η διάθεση και η άσκηση βίας από τη ψυχιατρική αποτελούν απειλή και τρίτον ότι  η Διαγνωστική της- ένας τρόπος σκέψης σε χαρτόκουτα και προκατασκευασμένες απόψεις- μετατοπίζει τη προσοχή από τα πραγματικά προβλήματα κάθε ανθρώπου. Μια πράξη που θα έχει ως θεμελιακούς λίθους τη στράτευση για τη δημιουργία δυνατοτήτων κατάλληλης βοήθειας για ανθρώπους σε ψυχοκοινωνική ανάγκη, την εξίσωσή τους με τους κανονικά αρρώστους, την οργάνωσή τους και τη συνεργασία με άλλες οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ομάδες αυτοβοήθειας, τη χρήση εναλλακτικών ψυχοτρόπων ουσιών που θα είναι λιγότερο δηλητηριώδεις, την απαγόρευση του ηλεκτροσόκ, τις νέες- λιγότερο ή περισσότερο θεσμοθετημένες- μορφές συμβίωσης με τη τρέλα και τη διαφορετικότητα όπως επίσης και την ανοχή , το σεβασμό και την εκτίμηση της ποικιλομορφίας σε όλα τα επίπεδα της ζωής.

Ας ξεκινήσουμε να μιλάμε λοιπόν για Ανθρώπους και όχι για σύνδρομα ή διαταραχές, για διαχωρισμό κανονικών και μη, υγιών και παθολογικών, ομαλών και προβληματικών.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

Basaglia, F. (2006). Ένα πρόβλημα της ιδρυματικής ψυχιατρικής (Ο αποκλεισμός σαν κοινωνικο-ψυχιατρική έννοια). ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ψυχική ΥΓΕΙΑ, 1: 51-65

Μπαϊρακτάρης Κ.: Το σκάνδαλο και η τραγωδία της ελληνικής ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ,ΜΑΪΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2015

Lehmann, P. (2007). Επιζώντες της Ψυχιατρικής (Συνέντευξη στον Κ. Μπαϊρακτάρη). ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ψυχική ΥΓΕΙΑ, 3: 12-25