Μένη ΚουτσοσίμουΆρθρο: Μένη Κουτσοσίμου
Ψυχολόγος – Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας
ΜΔΕ στην Κοινωνική Ψυχιατρική-Παιδοψυχιατρική
Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Ιωαννίνων
Μεταδιδάκτωρ Ιατρικής Παν/μίου Ιωαννίνων στην Ποιότητα Υπηρεσιών
Όταν φοράς το σύμβολο, πώς να μιλήσεις γι’ αυτό με λέξεις;
Ορισμένα σημάδια (που μόνο αυτά είναι υπαινικτικά) κάνουν το σώμα να είναι πιο γυμνό απ‘ ό,τι αν ήταν πραγματικά γυμνό. Είναι γυμνό με την απόλυτη εκείνη γύμνια που σχετίζεται με το τελετουργικό. Αυτά τα σημάδια μπορούν να είναι ρούχα, εξαρτήματα, αλλά και χειρονομίες, μουσική, τεχνολογία.
Απαλλαγμένο… εκτεθειμένο…
Ανέκαθεν με απασχολούσε το σώμα και το τι είναι; Μήπως είναι η αποθήκη της σκέψης; Tο κέλυφος της ψυχής; Tο λιμάνι των επιθυμιών; Mια επιφάνεια γεμάτη πολιτισμικά τατουάζ, Ένας όγκος με κοινωνικά απωθημένα;
Ως τόπος, το σώμα αποτελεί το χώρο που καλύπτεται από το ανθρώπινο σώμα και τον ανατομικό χώρο του σώματος και είναι η προσωπική και απαράβατη τοποθεσία που έχει τον ιδιοκτήτη του. Αν και υπόκειται σε κοινωνικές νόρμες, το άτομο μπορεί να διεκδικήσει αυτό το μονοπώλιο ως τόπο δημιουργικής έκφρασης, όπως συνοδεύεται ενίοτε από ουλές, κοψίματα, εγκαύματα, και τατουάζ. Σε όλες τις κοινωνίες και σε όλους τους πολιτισμούς, είναι ντυμένο είτε με ρούχα είτε με κοσμήματα είτε με χρώμα. Η ενδυμασία και ο καλλωπισμός παίζουν ρόλους αισθητικής, συμβολισμού κι επικοινωνιακής έκφρασης στην παρουσίαση του εαυτού στο κοινωνικό πλαίσιο.
Ιστορικά, υπάρχει μια ευρέως διαδεδομένη ανθρώπινη επιθυμία να τεντώσει τα όρια του σώματος στην ενίσχυση της εμφάνισης, συμβάλλοντας στην πληρότητα ορισμένων αισθητικών, κοινωνικών και ψυχολογικών λειτουργιών, εκφράζοντας ταυτοχρόνως ένα κοινωνικό σύνολο, μία κοινωνική ομάδα. Συναντάται σε κάθε πολιτισμό, σε κάθε μορφή, εδώ και χιλιετίες, ενώ σήμερα μπορεί να βρεθεί σε ανθρώπους κάθε ηλικίας, επαγγέλματος, και κοινωνικής τάξης, με σχεδόν 50% του συνόλου των τατουάζ να γίνονται σε γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων πολλών εφήβων, φοιτητών, και νεαρών ενηλίκων. Οι πρώτες εξιστορήσεις για την τέχνη του τατουάζ μας μεταφέρουν στην Ιαπωνία του 5ου αιώνα π.Χ., καθώς χρησιμοποιήθηκε ως μια μορφή διακοσμητικής τέχνης. Ως τον 13ο αιώνα μ.Χ. όμως η σημασιολογία της πρακτικής αυτής μεταφέρθηκε στον τονισμό του ανεξίτηλου «μαρκαρίσματος» των εγκληματιών, έτσι ώστε να είναι αδύνατη η αναπροσαρμογή τους στην κοινωνία.
Ανάμεσα στο τότε και στο τώρα, οι αντιλήψεις για την τέχνη του τατουάζ μαζί με τις τεχνικές του έχουν αλλάξει άρδην… το μαρκάρισμα όμως της ιδιαιτερότητας παραμένει…
Συνομιλώντας με φίλο tattoo artist, με βοήθησε να διαφωτίσω κομμάτια που δεν γνωρίζω…
Το tattoo το κάνουμε για τον εαυτό μας ή για τους άλλους;
«Σε αυτή την ερώτηση δεν μπορώ να σου απαντήσω μόνο με ένα ναι ή με ένα όχι… Υπάρχουν και τα δύο είδη πελατών, βέβαια το θλιβερό για μένα είναι ότι αυτοί που τα κάνουν για να τα δείξουν σε κάποια πλαζ το καλοκαίρι, είναι περισσότεροι από εμάς τους πιο ρομαντικούς του είδους που επιλέγουμε να κάνουμε κάποιο tattoo επάνω μας για να κρατήσουμε κάποιες σημαντικές στιγμές της ζωή μας χαραγμένες!»
Τρόπος ζωής; Εθισμός; Στιγμή τρέλας; Επιθυμία διατήρησης ανάμνησης;
Στις καθημερινές μας συναντήσεις σαρώνουμε οπτικά τους ανθρώπους και υποσυνείδητα δημιουργούμε αλληλεπιδράσεις με εμπεριέχον νόημα. Έτσι, οι αντιλήψεις των άλλων για εμάς, καθώς επίσης και οι δικές μας, έχουν κεντρική σημασία για την κατανόηση μέρους του κοινωνικού κόσμου με συμβολικό περιεχόμενο. Το τατουάζ για παράδειγμα, λειτουργεί παρόμοια με την όποια στολή, καθώς επιδεικνύει τη συμμετοχή των ατόμων σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, παρόλο που μπορεί να μην υπάρχει σύγκλιση σε άλλα σημεία. Το να φέρει κανείς τατουάζ, αποτελεί μερικές φορές αφορμή εξοστρακισμού του από τα άλλα μέλη της κοινωνίας, που εκλαμβάνουν αυτές τις συμπεριφορές ως αποκλίνουσες. Η ίδια η κοινωνική ομάδα επιλέγει να ξεχωρίσει με την πρακτική αυτή, όπως η περίπτωση της Γιακούζα, της ιαπωνικής μαφίας, της οποίας τα μέλη υποχρεούνται να κάνουν τατουάζ σε ολόκληρη τη σωματική επιφάνεια που καλύπτεται από τα ρούχα για να μη μπορούν να κρυφτούν.
Κοινωνιολογικά, Φορτώνει… ο κόσμος του τατουάζ/ πίρσινγκ και των αυτο-στιγματισμένων ατόμων φαίνεται να συντηρείται και να ενισχύει μία συνεχώς αυξανόμενη ιδιάζουσα υποκουλτούρα. Για παράδειγμα, ορισμένες ομάδες εγκληματιών ενδέχεται να αναπτύξουν πρότυπα που ενθαρρύνουν και ανταμείβουν εγκληματική δραστηριότητα. Στο πλαίσιο αυτό, τα τατουάζ ακόμη και σήμερα, αποδοκιμάζονται από πολλούς ανθρώπους, ιδιαίτερα από τους κοινωνικά επιφανείς εργοδότες. Μία πρόσφατη εικόνα σε σχέση με τα στερεότυπα που συνδέονται με τη φήμη δεν ήταν ευνοϊκή, λ.χ. εγκληματίες στην Ιαπωνία χρησιμοποιούν το τατουάζ ως ένα σημάδι για όσους είχαν διαπράξει ένα έγκλημα, ενώ κατά τη διάρκεια του πολέμου, οι αιχμάλωτοι πολέμου στα στρατόπεδα, έφεραν τατουάζ με αριθμούς. Στην Πατσούκα του Μεξικού τα μέλη μιας συμμορίας ληστών συνήθιζαν να σχεδιάζουν σε διάφορα σημεία του σώματος έναν σταυρό με τρεις ακτίνες που ξεκινούσαν από την κορυφή του. Κάθε μια τους συμβόλιζε και από μία ξεχωριστή εγκληματική πράξη: φόνο, βιασμό και εμπρησμό Τίθεται επομένως το εξής ερώτημα: πώς σχετίζεται το γεγονός ότι κάνει κάποιος ένα τατουάζ, με το να γίνει μέρος μιας υποκουλτούρας;
Θρησκευτικά, με αφορμή την Μεξικάνικη γιορτή ‘Día de los Muertos’ (Ημέρα των Νεκρών), τη δημοφιλέστερη εορτή της Λατινικής Αμερικής που ξεκίνησε πριν από 3.500 χρόνια από τους Αζτέκους προς τιμή της θεότητας Miccailhuitontli (‘Κυρία των Νεκρών’, έπειτα Catrina) που σχετίζεται με το ‘ξύπνημα των νεκρών’, γίνονται tattoo με θέμα το θάνατο και τις νεκροκεφαλές – αφού σύμφωνα με την πίστη και τις παραδόσεις είναι η μέρα εκείνη που οι νεκροί επιστρέφουν στη γη για να γιορτάσουν με τους αγαπημένους τους. Την ίδια στιγμή που για τους περισσότερους δυτικούς πολιτισμούς ένας σκελετός υποδηλώνει φόβο για το θάνατο και θεωρείται ΄μακάβριο’ ως θέαμα, για τους Λατινοαμερικάνους κουβαλά ένα πολύ πιο βαθύ νόημα, αφού είναι ένας τρόπος αναπαράστασης των ενδότερων του ανθρώπου, του άβατου της ψυχής του, ενώ ταυτόχρονα σηματοδοτεί και την μετά θάνατον ευτυχία.
Ψυχολογικά, το τατουάζ αποτυπώνει τις εκφράσεις μιας προσωπικής κι εσωτερικής ταυτότητας που εμφανίζεται στο δέρμα, με σκοπό να αναδείξει το επιθυμητό πρόσωπο. Εξιστορεί μια ιστορία ταυτότητας με παρελθόν και παρόν, ενώ συνθέτει ένα συναισθηματικό ταξίδι, γεμάτο αναμνήσεις.
Παίζει ρόλο για τον καλλιτέχνη, ο τρόπος που εκδηλώνεται η ψυχολογική κατάσταση του/της υποψήφιου/ας… το αν είναι χαρούμενος/η ή λυπημένος/η δηλαδή όταν το χτυπά;
«Παίζει ρόλο η διάθεση του πελάτη, μέχρι να καταλήξει στο σχέδιο που θα αποφασίσει… Αλλά μόλις αρχίσει αυτή η ιερή στιγμή παύει να υπάρχει η επαφή με τα συναισθήματα του πελάτη… Εκείνη την στιγμή ο tattoo artist τον /την βλέπει σαν ένα ζωντανό καμβά και σαν μια ευκαιρία να χαθεί δημιουργώντας επάνω στο δέρμα του».
Η αποστροφή πολλών ανθρώπων προς εκείνους που επιλέγουν να εκφραστούν μέσω της τέχνης, ακόμη και σήμερα, δεν έχει εξαλειφθεί. Αυτό θα μπορούσε να ερμηνεύεται οπτικά πολύ πιθανόν, ως μέσο παραβίασης αρσενικού/ θηλυκού φύλου και να εκληφθεί ως απειλή από έναν παρατηρητή. Στην περίπτωση των γυναικών που έχουν τατουάζ, έχει δε αναφερθεί ότι η πράξη τους αποτελεί έκφραση υψίστης σημασίας, καθώς σε ορισμένα σημεία του σώματος μπορεί να προσελκύσει ανεπιθύμητη προσοχή, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις ενδέχεται αυτό να εκφράζεται βίαια.
Με τον ίδιο τρόπο που κάποιοι κάνουν μόνοι τους τα τατουάζ στον εαυτό τους, κάποιοι άλλοι προσπαθούν να τα σβήσουν… Γιατί;
«Αυτό συμβαίνει γιατί κάποιοι πελάτες νομίζουν ότι κάνοντας ένα τυχαίο tattoo επάνω τους θα του προσφέρει αναγνωρισημότητα… Και όταν καταλάβουν ότι δεν κέρδισαν τίποτα από ό,τι είχαν φανταστεί, τρέχουν να τα αφαιρέσουν!»
Άλλωστε είναι δύσκολο να κρατήσει κανείς επαφή με ανθρώπους που το μόνο το οποίο επιθυμούν είναι να διαγράψουν το παρελθόν τους.
Περί ορέξεως… κολοκυθόπιτα.
Καλοκαίριασε πια και θα είναι χάρμα οφθαλμού τα κορμιά που επέλεξαν να δώσουν με το στίγμα τους τη δική τους υπόσταση. Ανυπομονώ.
Υστερόγραφο:
Tatoo = εκφραζόμενο ουσιαστικό… που δεν κλίνεται εντέλει σε όλες τις πτώσεις.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Armstrong, ML & PR. Fell. (2000). Body Art Code: The Concerns and the NEHA Body Art Model Code. Journal of Environmental Health 62(9), 25–31.
Bourdieu P. (2002). Η διάκριση: Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης. Εκδόσεις Πατάκης, Aθήνα.
Drews, D.R., C.K. Allison, & J.R. Probst. (2000). Behavioral and Self-Concept Differences on Tattooed and Non-tattooed College Students. Psychological Reports 86, 475–81.
Entwistle J. (2000). The Fashioned Body. Fashion, Dress and Modern Social Theory. Λονδίνο, Polity Press.
Goffman E. (2001). Στίγμα. Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.