Καλώς ήρθαμε στο κόσμο της πληροφορίας

Άρθρο: Χριστίνα Πανταζή
Ψυχολόγος

Επιμέλεια: Ίριδα Γουδέλη
Εκπαιδευτικός

Διάφορα ερεθίσματα και προβληματισμοί ανακινούν το παρόν άρθρο. Η σχεδόν παγκόσμια απήχηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης , που πλέον ο καθένας δύναται μέσα από ένα προφίλ να ψυχογραφεί ολόκληρη τη προσωπικότητά του, να προωθεί ένα προσωπείο με ενδιαφέροντα, απόψεις, ιδεολογίες, να προσπαθεί να νοηματοδοτεί και να αφηγείται την προσωπική του ιστορία,  καθώς και να γνωρίζει και να σχετίζεται με άλλους ανθρώπους, ομάδες, κοινότητες όποτε και με όποιον τρόπο θέλει. Μια άλλη αναδυόμενη δυνατότητα είναι η τάση των ανθρώπων να συναλλάσσονται ηλεκτρονικά για τις αγορές τους και να εργάζονται μέσω του διαδικτύου. Ίσως οι χαρακτηριστικές εικόνες που όλοι έχουμε συναντήσει σε διάφορα μέρη κοινωνικής συναναστροφής (π.χ καφετέριες) που παρατηρείς παρέες με σκυμμένα κεφάλια να εστιάζουν για ώρα το βλέμμα τους σε μια οθόνη χωρίς καμία αλληλεπίδραση μεταξύ τους.  Από την άλλη , η μέσα σε λιγότερο από ένα μήνα πανδημική έξαρση του πολυσυζητημένου παιχνιδιού  «PokemonGo»,  όπου άνθρωποι κάθε γενιάς, ασχέτως αν τα Πόκεμον ήταν το παιδικό της ευαίσθητης ηλικίας, βγαίνουν «παγανιά» , παρατάνε δουλειές, δραστηριότητες, σχέσεις για τη κατά τ’ άλλα περιπετειώδης αναζήτηση των πόκεμον, σαν μια άλλοτε καρικατούρα του Ας Κέτσαπ. Ένα άλλο -σημαντικό ερέθισμα που όλο και περισσότερο κερδίζει έδαφος είναι  η εστίαση των ανθρώπων ψυχικής υγείας και όχι μόνο στην έξαρση του νέου φαινομένου  «hihikomori*» , που ορίζει συνοπτικά την απόσυρση των ανθρώπων από τις διαπροσωπικές και κοινωνικές σχέσεις στην καταφυγή στον εικονικό κόσμο του διαδικτύου, των βίντεο παιχνιδιών και τηλεόρασης. Τέλος, ίσως και οι συνεχείς αλληλεπιδράσεις μου με παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας που όλοι σχεδόν μαθαίνουν τον κόσμο πλέον σε πλήρη αρμονία με τον εικονικό κόσμο της πληροφορίας, καθώς ένα πεντάχρονο πλέον παιδί γνωρίζει σχεδόν καλύτερα από σένα το ipad, ή μαζεύονται πλέον παιδιά στα σπίτια για να δουν dvd ή να παίξουν angrybirds στον υπολογιστή, όταν η δική μου γενιά είχε το κρυφτό και τα αγαλματάκια ακούνητα – τότε ίσα ίσα ξεπροβάλανε τα κινητά με τις τεράστιες κεραίες που κουβαλούσαν αγέρωχα οι νέοι-  και οι γονείς μας άλλα ακόμη παλιότερα και λησμονημένα παιχνίδια.

Με βάσει όλα αυτά τα ερεθίσματα και τις ανάκατες σκέψεις μου,  αναρωτιέμαι αν πλέον μιλάμε απλά και μόνο για μια νέα περίοδο που υπεισέρχεται η ανθρωπότητα παγκοσμίως, που είναι ο κόσμος των δεδομένων και της πληροφορίας, κάτι που απλά συνεπάγεται μια εξελικτική διαδικασία και νέα θεώρηση των πραγμάτων που «θα έχει τα καλά και τα κακά», και  που η ανθρώπινη προσαρμοστικότητα και η ευέλικτη  πλαστικότητα του εγκεφάλου μας θα κατορθώσει να επεξεργαστεί και να αφομοιώσει δομώντας και ανακατασκευάζοντας νέα νοήματα, σχέσεις και στρατηγικές διαμέσου του προφανέστατου μέσου που καλείται διαδίκτυο, ή θα μπορούσαν όλα αυτά να αντικατοπτρίζουν ένα υπαρκτό φόβο που θα μεταφράζονταν σε μια αντικατάσταση του πραγματικού με μια προσομοίωση, μια εικονική , εναλλακτική εκδοχή της πραγματικότητας που αναδύθηκε μέσα από υπαρξιακά, κοινωνικά/ σχεσιακά καθώς και συναισθηματικά κενά, καταρρέοντα νοήματα,  πολιτικές επιδιώξεις, μετεξέλιξη του καταπιταλιστικού συστήματος και ούτω καθεξής. Το γεγονός ότι αυτό που αλλάζει με τις δικτυωμένες συσκευές που έχουν κερδίσει την προσοχή- σε αντίθεση με το αντίστοιχο προβληματισμό που είχε φέρει η τηλεόραση που ο δέκτης ήταν παθητικός, είναι ότι οι πάντες μπορούν να έχουν την αίσθηση ότι βρίσκονται στην θέση και του ενεργού πομπού και του ενεργού δέκτη σε πλήρη αλληλεπίδραση μεταξύ τους, αντικαθιστώντας την φυσική επικοινωνία. Μήπως στην τελική ψάχνουμε για ανθρώπους και βρίσκουμε σκιές, αναλογιζόμενη το ομώνυμο  τίτλο του βιβλίου της ψυχιάτρου κυρίας  Κατερίνας Μάτσα , παρόλο που εστιάζει στο ζήτημα της τοξικοεξάρτησης.

Σε όλους αυτούς τους προβληματισμούς μου, «ήρθε και έδεσε» και η ταινία του SpikeJonze  με τίτλο «Her» στην οποία ο πάντοτε γοητευτικός και με τη κλασσική καταθλιπτική αύρα Joaquin Phoenix, υποδύεται ένα μοναχικό συγγραφέα σε ένα ακαθόριστο μέλλον,  ο οποίος στην προσπάθεια του να ξεπεράσει το διαζύγιο με την κοπέλα που έζησε μαζί της όλη του τη ζωή, βρίσκει παρηγοριά σε ένα προηγμένο λειτουργικό σύστημα με το όνομα Samantha,  ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης και συνείδησης, δηλαδή ένα σύστημα προσομοιωμένο στην ανθρώπινη ύπαρξη καθώς σκέφτεται, δρα, αισθάνεται, ερωτεύεται, προβληματίζεται, αλληλεπιδρά. Αν και η ταινία προσπαθεί να μιλήσει για άλλα πράγματα, όπως την αναλλοίωτη  ανάγκη του ανθρώπου για έρωτα, για επικοινωνία , για συσχέτιση σε ένα κόσμο που εξελίσσεται και δεν εστιάζει στην αποξένωση και  στην εξάρτηση από την τεχνολογία, δεν καταφέρνει ωστόσο να μην μας κάνει να σκεφτούμε και να φανταστούμε πως θα ήταν η ζωή μας αν ένα λειτουργικό σύστημα μας καταλάβαινε, μας φρόντιζε, μας αγαπούσε, μας στήριζε, μας κάλυπτε τα διάφορα συναισθηματικά και υπαρξιακά κενά σε ένα κόσμο που συνεχώς αποξενώνεται, απομακρύνεται,  διχάζεται, συγκρούεται.

Από την άλλη , ακούγονται πιο αισιόδοξες φωνές όπως αυτή του Γάλλου Φιλοσόφου Pierre Levy, o οποίος τάσσεται υπέρ μιας νέας αναθεωρημένης πραγματικότητας που γεννά νέες δυνατότητες και μας καλεί να αντικαταστήσουμε την αρνητική και παθολογική αντίληψη με εκείνη που αναδεικνύει τις θετικές δυνατότητες: “ Το εικονικό δεν είναι διόλου το αντίθετο του πραγματικού αλλά ένας τρόπος ύπαρξης γόνιμος και ισχυρός που παρέχει χώρο για δημιουργικές διεργασίες, ανοίγει μελλοντικές προοπτικές, σκάβει πηγάδια νοημάτων κάτω από τη μονοτονία της άμεσης φυσικής παρουσίας”. Και αυτό εφόσον η εφεύρεση του Διαδικτύου αποτελεί αναμφίβολα ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του ανθρώπου. Το Διαδίκτυο (Internet), αποτελεί το δίκτυο των δικτύων που συνδέει άλλα μικρότερα δίκτυα και μεμονωμένους υπολογιστές μεταξύ τους, σε παγκόσμιο επίπεδο. Εξασφαλίζει την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων ανεξάρτητα από τη γεωγραφική απόσταση που τους χωρίζει και επιτρέπει την απρόσκοπτη πρόσβαση σε ένα τεράστιο όγκο πληροφοριών, δίνοντας ώθηση για νέες επικοινωνιακές σχέσεις, για νέες δυνατότητες στην εργασία, στην οικονομία, στην παραγωγή, στη ψυχαγωγία, στην ενημέρωση, στην εκπαίδευση.

Ναι μπορούμε να αναλογιστούμε και αυτή τη πλευρά. Πολύ άνθρωποι σήμερα μέσα από το διαδίκτυο, ειδικά αυτοί που μένουν σε επαρχίες και απομονωμένες περιοχές μορφώνονται, εξειδικεύονται, αναπτύσσοντας την επαγγελματική τους ταυτότητα ή καλλιεργώντας άλλες πλευρές του εαυτού τους κάτι που θα στερούνταν διαφορετικά. Μπορούμε μέσα από το ίντερνετ να μάθουμε μια ξένη γλώσσα, να κάνουμε ένα πλήρες πρόγραμμα γυμναστικής, να μαθαίνουμε να μαγειρεύουμε, να ευαισθητοποιηθούμε για την υγεία μας, να γνωρίζουμε ανθρώπους που θέλουμε να έρθουμε κατόπιν σε προσωπική επαφή, να συγκροτήσουμε μια διαδήλωση με κοινούς στόχους και επιδιώξεις. Μπορούμε να περάσουμε ένα ψυχαγωγικό απόγευμα στον υπολογιστή δωρεάν, κατεβάζοντας μια ταινία, ακούγοντας τον αγαπημένο μας μουσικό δίσκο, παρακολουθώντας ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα όταν κάτι τέτοιο θα μας στερούνταν στο φυσικό κόσμο που σχεδόν όλα έχουν εμπορευματοποιηθεί.

Πρόσφατα διάβαζα το βιβλίο με τίτλο «Τα 3 σημεία του ορίζοντα» , που περιέχει ιστορίες προσφύγων και μεταναστών στη χώρα μας και όλοι ως επί το πλείστων αναφέρουν ότι  επικοινωνούν δωρεάν με τις οικογένειές τους από τη χώρα τους μέσω skype και facebook και έτσι τηρούνται οι όποιοι οικογενειακοί δεσμοί και ιστορικές συνέχειες, αξίες, κουλτούρες από τη χώρα καταγωγής κάτι που σε άλλη περίπτωση μπορεί να μην ήταν εφικτό. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν στραφεί στη δημιουργία και παραγωγή διαφόρων ειδών όπως ρούχα, κρέμες σώματος από βιολογικά προϊόντα και άλλα που το κάνουν με μεράκι και μπορούν να τα παρέχουν δια μέσω του διαδικτύου σε κάθε γωνιά της γης. Ναι σίγουρα υπάρχει και αυτή η πλευρά που μας δείχνει ότι ο νέος κόσμος αποτελεί και μια μορφή ελευθερίας του καθενός από μας – βέβαια αυτό υπάρχει περισσότερο στο δυτικό κόσμο- να επιλέγει τις πληροφορίες που θέλει να δει, να επικοινωνήσει με αγαπημένα πρόσωπα, να καλλιεργείται, να ευαισθητοποιείται, να εξελίσσεται. Σε αυτή τη περίπτωση δεν μιλάμε για μια αυξανόμενη παθολογικοποίηση αλλά για νέα θεώρηση των πραγμάτων που το μέσο (διαδίκτυο) διευκολύνει σχέσεις, ανάγκες, στόχους.

Σίγουρα όσο σκαλίζουμε το ζήτημα, συνειδητοποιούμε ότι είτε θέλουμε είτε όχι, ο κόσμος της πληροφορίας και των αμέτρητων bites είναι γεγονός. Από τη μία πλευρά ,μέσα από τον κόσμο του διαδικτύου υπάρχουν αμέτρητες δυνατότητες που έγιναν εφικτές για όλους μας ανεξαιρέτως καθώς διευκολύνουν την επαφή μας με ποικίλους τομείς, μας φέρνουν πιο κοντά με μια κοινότητα παγκόσμια, μας ανανέωσαν το ενδιαφέρον για νέους παραγωγικούς τομείς και γνωρίζουμε ένα κόσμο σχεδόν άπειρο, που οι περισσότεροι έχουμε την ευελιξία και την ελευθερία να διαλέξουμε το είδος των πληροφοριών που θέλουμε να γνωρίσουμε. Η άλλη πλευρά του ζυγού όμως μας προειδοποιεί ότι υπάρχει ένας πολύ σοβαρός και υπαρκτός κίνδυνος να αντικαταστήσουμε τη πραγματική- φυσική επικοινωνία με την εικονική, να χανόμαστε στα άπειρα δίκτυα και κοινότητες του facebook και να αδιαφορούμε για τα πραγματικά που χτίζουν και τις σχέσεις, να αχρηστεύουμε το σώμα μας, και να τείνουμε να γίνουμε υποταγμένες, ρομποτικές μορφές που θα προσπαθούμε στο μέλλον να προσομοιωθούμε στα δεδομένα των τεχνιτών υπολογιστών και όχι το αντίστροφο.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

Mastropaolo, L. (2011). Νέες παθολογίες της εφηβείας ή νέα αναδυόμενα κοινωνικά φαινόμενα; Το hikikomori είναι αποκλειστικά ιαπωνικό;Περιοδικό Συστημικής Σκέψης και Ψυχοθεραπείας,3 . Αθήνα

Από τα 3 σημεία του ορίζοντα: Ιστορίες ζωής προσφύγων και μεταναστών. Δίκτυο για τα δικαιώματα του Παιδιού. Αθήνα, 2016

* Hikikomori (που στην κυριολεξία σημαίνει «μένω παράμερα, απομονώνομαι») είναι ένας ιαπωνικός όρος που χρησιμοποιείται προκειμένου να υποδηλώσει ένα συμπεριφορικό φαινόμενο που αφορά στους εφήβους και τους νέους στη μετεφηβική ηλικία, οι οποίοι απορρίπτουν τη δημόσια ζωή και τείνουν να αποφεύγουν οποιαδήποτε κοινωνική εμπλοκή. Απομονώνονται με το να κλείνονται στα σπίτια τους και να διακόπτουν κάθε είδους σχέση με τους άλλους εκτός των τοίχων του σπιτιού. Ohikikomori γίνεται σκλάβος της καθιστικής ζωής του, παίζει βιντεοπαιχνίδια και βλέπει τηλεόραση σε όλη τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου του. Το μοναδικό μέσο επικοινωνίας που χρησιμοποιεί είναι το ίντερνετ, με το οποίο δημιουργεί έναν κόσμο όλο δικό του, με φίλους που γνώρισε online.