Δημήτρης ΒαγενάςΆρθρο: Δημήτρης Βαγενάς
Ψυχολόγος
Παρότι το απόφθεγμα της Σιμόν Ντε Μποβουάρ (Simon de Beauvoir) «Γυναίκα δε γεννιέσαι, γίνεσαι» κατάφερε να φτάσει στ’ αυτιά των περισσότερων ανθρώπων και το έργο της «Το δεύτερο φύλο» να επηρεάσει όσο λίγα τη δυτική σκέψη, σήμερα εξακολουθούμε να θεωρούμε πως οι διαφορές των δύο φύλων είναι χειροπιαστές, συγκεκριμένες και γεννητικά προκαθορισμένες, αφού φράσεις όπως «φέρσου σαν άντρας» και «πού χάθηκαν οι αληθινοί άντρες;» ακούγονται στην καθημερινότητά μας σχεδόν στην ίδια συχνότητα με φράσεις όπως «αυτές είναι γυναικείες ασχολίες». Με ποιον τρόπο, ωστόσο, καθορίζονται οι συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν τους άντρες και τις γυναίκες και πού στηρίζονται, εν τέλει, οι διαφορές των δύο φύλων;
Το βιολογικό φύλο (sex) είναι εύκολο να οριστεί, αλλά δεν ισχύει το ίδιο και για το κοινωνικό φύλο (gender). Πέρασαν πολλά χρόνια μέχρι οι ψυχολόγοι να εντοπίσουν τις διαφορές τους κι ακόμα περισσότερα μέχρι ν’ αναγνωρίσουν τη σημαντικότητά τους. Σε γενικές γραμμές, το βιολογικό φύλο περιγράφει τις ορμόνες, τα χρωμοσώματα και τα γεννητικά όργανα, ενώ το κοινωνικό φύλο τις συμπεριφορές και τα χαρακτηριστικά που διαχωρίζουν τους άντρες από τις γυναίκες. Το βιολογικό φύλο είναι έμφυτο και αμετάβλητο: ακόμα και μια εγχείριση αλλαγής φύλου δεν μπορεί να δώσει σ’ έναν άντρα τη δυνατότητα να γεννήσει. Αντιθέτως, το κοινωνικό φύλο καθορίζεται από το εκάστοτε κοινωνικό πλαίσιο και βασίζεται σε θεσμούς, αξίες, συνήθειες, προσδοκίες και στερεότυπα, τα οποία δεν είναι καθόλου βέβαιο πως περιγράφουν επακριβώς τις διαφορές των δύο φύλων. Επί παραδείγματι, παρότι οι γυναίκες θεωρούνται πιο ευαίσθητες από τους άντρες, σύμφωνα με έρευνες, διαφορές εντοπίζονται κυρίως στο βαθμό έκφρασης των συναισθημάτων, με τους άντρες να φοβούνται περισσότερο να τα εξωτερικεύσουν, ακριβώς επειδή, βάσει στερεοτύπων, πρέπει να είναι σκληροί και δυνατοί, και όχι ευάλωτοι και αδύναμοι, όπως οι γυναίκες. Αντιστοίχως, παρόλο που παραδοσιακά οι άντρες έχουν περισσότερες ηγετικές και τεχνικές ικανότητες, πάρα πολλές γυναίκες έχουν υψηλότατες θέσεις σε επιχειρήσεις όλου του κόσμου. Όντας παρόν από τη γέννησή μας μέχρι το θάνατό μας, το κοινωνικό φύλο επιχειρεί να ερμηνεύσει κάθε πτυχή της ζωή μας, από τις ικανότητές μας στην οδήγηση μέχρι τις διατροφικές μας προτιμήσεις. Ωστόσο, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τόσο τις ατομικές μας διαφορές, όσο και το γεγονός πως το κοινωνικό φύλο είναι αποτέλεσμα ιδεών σχετικά με τη συμπεριφορά, τις πράξεις και τους ρόλους που αρμόζουν σ’ έναν άντρα και σε μια γυναίκα. Για το λόγο αυτό, οι συμπεριφορές και οι ασχολίες των δύο φύλων εξαρτώνται από το εκάστοτε κοινωνικό πλαίσιο.
Η φιλόσοφος και φεμινίστρια Τζούντιθ Μπάτλερ (Judith Butler) έχει υποστηρίξει πως το φύλο δημιουργείται μέσω της συμπεριφοράς μας. Οι βιολογικές μας διαφορές δεν καθορίζουν τις δραστηριότητες και τις ικανότητές μας, συνεπώς κανένας άνθρωπος δε γεννιέται ως άντρας ή ως γυναίκα, αλλά βάσει του βιολογικού του φύλου μαθαίνει ποιες συμπεριφορές είναι ενδεδειγμένες κι εν συνεχεία τις υιοθετεί. Συνεπώς, το φύλο εκτελείται και αναπαράγεται μέσα από συγκεκριμένες ενέργειες. Οι ενέργειες αυτές έχουν καθοριστεί από την κοινωνία, επομένως ούτε τις έχουμε επιλέξει ελεύθερα, ούτε είναι έμφυτες και φυσιολογικές. Φαινομενικά, μια τέτοια άποψη δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί κάποιες συμπεριφορές είναι πιο αυθόρμητες από κάποιες άλλες: για παράδειγμα, από πάρα πολύ μικρή ηλικία τ’ αγόρια επιλέγουν τα πολεμικά παιχνίδια, ενώ τα κορίτσια τις κούκλες. Ωστόσο, βάσει ερευνών, από τις πρώτες μέρες της ζωής μας δεχόμαστε μηνύματα σχετικά με τους ρόλους και τη συμπεριφορά μας. Στο μαιευτήριο οι νοσοκόμες και οι γονείς τείνουν να συμπεριφέρονται διαφορετικά στα μωρά ανάλογα με το βιολογικό τους φύλο, λέγοντας μάλιστα πως τα κορίτσια είναι πιο χαριτωμένα και πιο μικροκαμωμένα από τ’ αγόρια, παρόλο που τις περισσότερες φορές δεν υφίστανται τέτοιου είδους διαφορές. Μεγαλώνοντας, τα παιδιά παρακολουθούν τις συμπεριφορές των άλλων και τις μιμούνται. Έτσι, βλέποντας τ’ αγόρια να παίζουν με στρατιωτάκια και τα κορίτσια με κούκλες, ένα αγόρι θα υποθέσει πως τα στρατιωτάκια αποτελούν ένα αγορίστικο παιχνίδι, που επομένως το αφορά, σε αντίθεση με τις κούκλες. Σε περίπτωση, μάλιστα, που ένα αγόρι τύχει να παίξει με κούκλες ή ένα κορίτσι με στρατιωτάκια, το πιθανότερο είναι πως θ’ απορριφθεί απ’ τους συνομηλίκους του, κι έτσι θα επιστρέψει στο παιχνίδι που του δίνει την επιδοκιμασία των άλλων. Όσο μεγαλώνουν, τα παιδιά ενθαρρύνονται να υιοθετήσουν όλο και περισσότερες συμπεριφορές που αρμόζουν στο φύλο τους, σε αντίθεση με άλλους είδους συμπεριφορές που απορρίπτονται τόσο απ’ τους συνομηλίκους τους, όσο κι απ’ τους γονείς και τους δασκάλους τους. Μεγαλώνοντας, λοιπόν, διαμορφώνουν μια πολύ συγκεκριμένη άποψη για το πώς πρέπει να μιλάει, να περπατάει ή ακόμα και να σκέφτεται ένας άντρας και μια γυναίκα.
Ακόμα κι αν απορρίψουμε την άποψη πως οι συμπεριφορές των φύλων είναι κοινωνικά κατασκευασμένες και πως το φύλο δεν προϋπάρχει αλλά εκτελείται κι αναπαράγεται, το γεγονός είναι πως οι βιολογικές διαφορές είναι λιγότερες απ’ όσες φανταζόμαστε και αδύναμες να καθορίσουν τα χαρακτηριστικά και τις συμπεριφορές μας. Εξάλλου, δεν υπάρχει κανένας βιολογικός παράγοντας που να εξηγεί γιατί οι γυναίκες πρέπει να βάφουν τα νύχια τους, ενώ οι άντρες όχι…
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Blackstone, A. M. (2003). Gender Roles and Society. In J.R. Miller, R. M., Lerner, & L.R. Schiamberg (Ed.), Human Ecology: An Encyclopedia of Children, Families, Communities, and Environments (pp. 335 – 338). Santa Barbara, CA: ABC – CLIO.
Brannon, L. (2004). Gender: Psychological Perspectives. London: Pearson.
Butler, J. (1999). Gender Trouble. New York: Routledge.
Eckert, P., & McConnell – Ginet, S. (2003). Language and Gender. Cambridge: Cambridge University Press.
Howell, S. (2010). Gender Differences: Facts and Myths. Priscilla Papers. 24 (2), pp. 14
Kail, R. V. (2007). Children and their Development. New Jersey: Pearson Education.
Lindsey, L. L. (2011). Gender Roles: A Sociological Perspective – Fifth Edition. London: Pearson. – 15.
Novak, G., & Pelaez, M. (2004). Child and Adolescent Development. Thousand Oaks: Sage Publications.
Siann, G. (2005). Gender, Sex and Sexuality: Contemporary Psychological Perspectives. London: Taylor & Francis.