Μένη ΚουτσοσίμουΆρθρο: Μένη Κουτσοσίμου
Ψυχολόγος – Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας
ΜΔΕ στην Κοινωνική Ψυχιατρική-Παιδοψυχιατρική
Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Ιωαννίνων
Μεταδιδάκτωρ Ιατρικής Παν/μίου Ιωαννίνων στην Ποιότητα Υπηρεσιών
Πού είχαμε μείνει; Α ναι!
Δεν είμαστε ο ρόλος μας. Είμαστε ο εαυτός μας. Μεταξύ των δύο υπάρχουν διακριτά σύνορα, που καλό είναι να τα προστατεύουμε. Μπορούμε όμως να είμαστε ο εαυτός μας; Αν τελικά ο αυτοσκοπός ήταν η εύρεση ρόλου, η υιοθέτηση των χαρακτηριστικών εκείνων που τον προσδιορίζουν θα αφανίσει κάθε δυνατή απόπειρα συνύπαρξης. Σας καλώ να προσεγγίσουμε μαζί το παιχνίδι των ρόλων μέσα από μία ανθρώπινη αφήγηση, πέρα από τη θεωρία που προσδιορίζεται στη βιβλιογραφία και είναι δεδομένη, ως χιλιοειπωμένη.
Σε μία ελεύθερη συζήτηση που είχα με μία φίλη πρωτίστως και συνάδελφο επαγγελματία δευτερευόντως, στο χώρο της ψυχικής υγείας, ένιωσα πως δεν είμαι μόνη μου στον κόσμο αυτό:
‘Ποιός είναι ο ρόλος και ποιός ο εαυτός; Δεν είναι αλήθεια πως ο εαυτός είναι σαν ένα γεωμετρικό πολλαπλών διαστάσεων που πολλές φορές ασυνείδητα υιοθετεί ρόλους προκειμένου να καλύψει κενά με τρόπο παρόμοιο με εκείνον που ένα άτομο άνθρακα ψάχνει να φτιάξει ζεύγη ηλεκτρονίων για να καλύψει τα μονομερή ηλεκτρόνιά του και να ισορροπήσει; Ο βασικός λόγος που δεν θα ξαναβάλω ποτέ τον εαυτό μου σε διαδικασία ψυχοθεραπείας ή οποιουδήποτε είδους συμβουλευτικής, είναι ακριβώς αυτός ο ενστερνισμός του ρόλου από τον θεραπευτή και ο διαχωρισμός του εαυτού ή για να είμαι πιο ακριβής η αποτυχία της προσπάθειας, με τρόπους που κάνει τη συνεδρία ένα μικρό θέατρο του παραλόγου. Τι πιο απλό και πιο αληθινό σε μια θεραπευτική σχέση από την ωφέλιμη συνθήκη που λέει ‘’είμαι άνθρωπος και είσαι άνθρωπος – εσύ είσαι ένας άνθρωπος που έχει ανάγκη να αναγνωρίσει πράγματα, να ξεκαθαρίσει συναισθήματα και να σταθεί στα πόδια του κι εγώ είμαι ένας άνθρωπος που ξέρει να σου δείξει τον τρόπο. Είμαι εδώ για σένα γιατί επιλέγω να κάνω αυτό που κάνω, γιατί το θέλω, μου αρέσει και με γεμίζει το γεγονός ότι αυτή η θεραπευτική σχέση θα λήξει με εσένα να στέκεσαι όρθιος κι εμένα να αντλώ δύναμη για να περάσω στον επόμενο άνθρωπο που με χρειάζεται’’. Είναι ουτοπικός ο τρόπος που σκέφτομαι; Δεν πρέπει να είναι γιατί τότε όλη η ζωή μου είναι μια ουτοπία. Το κόστος για τον θεραπευτή; Είναι δεδομένο. Από την αρχή είναι δεδομένο. Όποιος δεν έχει να πληρώσει δεν μπορεί να είναι στο χώρο”.
Και συνεχίζοντας το σκεπτικό της:
– Τι θα γίνεις όταν μεγαλώσεις; – Εγώ Θα γίνω Ψυχίατρος! (Με στόμφο) – Μπράβο το καμάρι μου! Να διαβάζεις και να γίνεις ό,τι θέλεις!” Ο στόμφος του 14χρονου μεγαλώνει μαζί με τον 14χρονο. Μεγαλώνει, ωριμάζει και εξελίσσει τέρατα. Τέρατα με μεταπτυχιακά, πολλά λεφτά και πλαστικές συνειδήσεις. Όχι! Δεν μπορείς να γίνεις ό,τι θέλεις. Πρέπει να ψάξεις καλά και να θέλεις να γίνεις αυτό που μπορείς. Πόσοι θεραπευτές σήμερα ξέρουν τα πετάνε το πουκάμισο της υπεροψίας και να γίνονται ένα με το χώμα για να καταφέρουν να μπουν “κάτω” από τον θεραπευόμενο και να τον σηκώσουν ψηλά; Ελάχιστοι. Αν βρω ένα τέτοιο θεραπευτή δεν θα τον αφήσω ποτέ να φύγει από τη ζωή μου. Και βέβαια οι ελάχιστοι πνίγονται. Εκ των πραγμάτων γίνονται αυτοί που χαλάνε την “πιάτσα”, σπάνε το σύστημα. Ο άνθρωπος από τη φύση του έχει πάθος για εξουσία. Η θεραπευτική σχέση είναι μεγάλη παγίδα για το θεραπευτή που δεν γνωρίζει πως η αληθινή εξουσία δεν δίνεται ποτέ σε όσους τη χρειάζονται, σε όσους προτίθενται να τη χρησιμοποιήσουν. Πόσοι επαγγελματίες υγείας μπαίνουν στον επαγγελματικό τους χώρο έχοντας συνειδητοποιήσει ότι δεν θα κάνουν επάγγελμα αλλά θα είναι λειτουργοί; Μόνο όσοι ήταν λειτουργοί πριν σπουδάσουν. Η σχολή μπορεί να σου μάθει πώς να παίρνεις μία συνέντευξη σωστά, πώς να τηρείς κανόνες δεοντολογίας. Μπορεί να σου μάθει όλη τη θεωρία πίσω από μια διαταραχή και μπορεί να σου μάθει τους χειρισμούς. Αλλά αν αυτό σε κάνει ψυχολόγο ή ψυχίατρο ή όποιο επαγγελματία υγείας, τότε γιατί δεν μπορεί ένα προγραμματισμένο ρομπότ να κάνει ψυχολογική υποστήριξη ή ψυχοθεραπεία;’’…
Αναπλαισιώνοντας όλα τα παραπάνω, το προφίλ των θεραπευτών σκιαγραφείται ως επί το πλείστον από ψυχές που από πολύ τρυφερή ηλικία ανέπτυξαν το χάρισμα που είχαν να αντιλαμβάνονται το τι νιώθουν οι «Σημαντικοί Άλλοι». Αν δε βιώσουν συνειδητά και δεν επεξεργαστούν όλα αυτά τα δυναμικά, εγκυμονεί πάντα ο κίνδυνος να εκτονωθεί αυτή η κατάσταση, η οποία παραμένει ασυνείδητη, στους θεραπευόμενούς τους αλλά και στους συνανθρώπους τους.
Κι εδώ ερχόμαστε στις λεγόμενες ‘ακάλυπτες’ ανάγκες του θεραπευτή. Δεν είμαστε ο ρόλος μας. Είμαστε ο εαυτός μας. Μεταξύ των δύο υπάρχουν διακριτά σύνορα, που καλό είναι να τα προστατεύουμε. Εκτός αν τελικά ο αυτοσκοπός ήταν η εύρεση ρόλου, η υιοθέτηση των χαρακτηριστικών εκείνων που θα αφανίσει κάθε δυνατή απόπειρα συνύπαρξης.
Μα ποιον θέλουμε να ξεγελάσουμε; Στο μυαλό μου αντηχούν τα ευρήματα όλων των ερευνών που επιχειρούν να προσεγγίσουν το προφίλ του θεραπευτή, αυτού του άγνωστου που κρύβεται πίσω από τίτλους και άλλοθι… ‘’νιώθουν άβολα κάτω από τρεις συνθήκες: όταν καλούνται να φερθούν ανθρώπινα, όταν καλούνται να δράσουν ανθρωποκεντρικά, όταν καλούνται να αλληλεπιδράσουν με εξωτερικούς παράγοντες, όπως είναι η οικογένεια του ασθενή’’.
Και η σκέψη της φίλης μου συντονίζεται για πολλοστή φορά με τη δική μου…
‘’Και τα τρία αυτά σημεία φωνάζουν “εξουσία!”. Γνωρίζω θεραπευτές που έχουν υπερβεί το στάδιο αναζήτησης εξουσίας και έχουν περάσει στο στάδιο εφαρμογής της τυραννίας (!). Και δυστυχώς είναι εκείνοι που συνήθως επιβιώνουν, δικτυώνονται, υποστηρίζονται και διαπρέπουν.
Το θέμα είναι πολύπλοκο, δύσκολο και πολυ-παραγοντικό. Μήπως αντί για ένα νέο μοντέλο παροχής φροντίδας, θα ήταν σκόπιμο να διερευνηθεί και να αναζητηθεί ένα νέο μοντέλο επιλογής τρόπου και προετοιμασίας επαγγελματιών υγείας; Πώς θα μπορούσε να γίνεται επιλογή και αξιολόγηση των ανθρώπων που θέλουν να ασχοληθούν με το χώρο; Δηλαδή σκέφτομαι, για να γίνει κάποιος πιλότος πρέπει να έχει συγκεκριμένο δείκτη νοημοσύνης, συγκεκριμένες δεξιότητες απομνημόνευσης και συγκεκριμένη φυσική κατάσταση. Οι πιλότοι χειρίζονται μηχανές. Οι θεραπευτές χειρίζονται ανθρώπινες ψυχές…’’
Το χειρότερο τελικά από όλα είναι ότι από όλη αυτή την ιστορία βγαίνει λαβωμένη η Ψυχική υγεία. Την επόμενη φορά που θα ακούσετε κάποιο επάγγελμα ή τίτλο, θα σας πρότεινα να δείτε πίσω από την ετικέτα – ταμπέλα –σπουδές – έτη εμπειρίας – παραβάν… Να δείτε τον άνθρωπο πίσω από τα πτυχία, να νιώσετε αν σας ταιριάζει η χειραψία του, αν σας αντιπροσωπεύει το χαμόγελό του, αν εμπιστεύεστε τη γλώσσα του σώματός του. Να τον κρίνετε από τις πράξεις του, όχι από τα λόγια του. Όταν ο άνθρωπος καθρεφτίζεται στην επιθυμία του τότε έχει χαθεί, το είδωλό του είναι μία κατασκευή, δεν είναι ο δημιουργός, είναι η αντανάκλαση… τότε έχει χάσει την ανθρώπινη υπόστασή του, έχει ήδη πουλήσει την ψυχή του, δεν υπάρχει περίπτωση να βρεθεί.
Αλήθεια, εσείς θα εμπιστευόσασταν σ’ έναν τέτοιο ‘άνθρωπο – είδωλο’ την Ψυχή σας;
‘Λένε πως τον παλιό καιρό η Ψυχή είχε σχήμα ανθρώπινο… μα ήταν πολύ μικρή, πιο φευγαλέα από τον σαρκικό εαυτό, κι έτσι περιπλανιόταν κι έβγαινε περίπατο όποτε της άρεσε’ (απόσπασμα από το έργο Middlemarch, Τζωρτζ Έλιοτ, Εκδόσεις Ίνδικτος, 2003, σελ. 730).
Ρητορικό ερώτημα:
Θα υπερισχύσει άραγε στη θεραπευτική συνθήκη η ανθρώπινη πλευρά; ‘η σωτηρία της ψυχής είναι πολύ μεγάλο πράγμα, σαν ταξιδάκι αναψυχής μ’ ένα κρυμμένο τραύμα’…
Παλιό αλλά αγαπημένο… αφιερωμένο.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Brooks SK., Gerada C., Chalder T. “Review of literature on the mental health of doctors: Are specialists services needed?” Journal of Mental Health 2011:1-11 review-of-Drs-mental-health.pdf
Clode D. Emotional Helath: The Conspiracy of Silence among Medical Practitioners. A review of the literature for the Royal Australian College of General Practitioners. Thesis July, 2004 The_conspiracy_of_silence emotional_health_among_Medical_Practitioners