Σύνδρομο γονικής αποξένωσης: μύθος ή πραγματικότητα;

Άρθρο: Φωτεινή Μαυριγιώργη
Ψυχολόγος

Αυτό που περισσότερο απ’ όλα θέλουν και έχουν ανάγκη τα παιδιά που βρίσκονται στο μέσο ενός διαζυγίου είναι να διατηρήσουν υγιείς και ισχυρές σχέσεις με τους δύο γονείς όπως και να προστατευτούν από τις όποιες συγκρούσεις. Μερικοί γονείς, ωστόσο, στην προσπάθειά τους να ενισχύσουν τη γονική τους ταυτότητα, δημιουργούν την προσδοκία ότι τα παιδιά επιλέγουν “στρατόπεδα”. Σε ακραίες περιπτώσεις, ενισχύουν και υποθάλπουν την απόρριψη του άλλου γονέα από το παιδί. Τα παιδιά χειραγωγούνται από τον έναν γονέα στο να μισούν τον άλλον, παρά την έμφυτη επιθυμία τους να αγαπήσουν και να αγαπηθούν από τους δύο γονείς.

Η γονική αποξένωση περιλαμβάνει τον “προγραμματισμό” του παιδιού από τον ένα γονέα να δυσφημίζει τον άλλο “στοχοποιημένο” γονέα, σε μία προσπάθεια να υπονομεύσουν και να παρέμβουν στη σχέση του παιδιού με τον εν λόγω γονέα. Αυτό είναι συχνά σημάδι αδυναμίας του πρώτου έτσι ώστε να παραμερίσει τις συγκρούσεις και να εστιάσει στις ανάγκες του παιδιού του. Αυτή η δυσφήμηση οδηγεί σε συναισθηματική απόρριψη του στοχοποιημένου γονέα και απώλεια ενός/μίας ικανού/ής, για στοργή και αγάπη, πατέρα/μητέρας από τη ζωή του παιδιού. Ο ψυχίατρος Richard Gardner (1987) ανέπτυξε την έννοια του “συνδρόμου γονικής αποξένωσης” πριν 20 χρόνια, ορίζοντάς το ως “μία διαταραχή που προκύπτει κατά κύριο λόγο στο πλαίσιο των διαφορών στην επιμέλεια των παιδιών. Πρώτη εκδήλωσή του φαινομένου είναι μία “εκστρατεία” δυσφήμησης του παιδιού εναντίον ενός γονέα, μία “εκστρατεία” που δεν έχει καμία αιτιολογία. Αυτή η συμπεριφορά προκύπτει από τον συνδυασμό των κατηχήσεων του ενός γονέα (πλύση εγκεφάλου) και τη συνεισφορά του ίδιου του παιδιού στο διασυρμό του στοχοποιημένου γονέα”, αποδίδεται στη μετάθεση της επιθετικότητας που συνεπάγεται ένα συγκρουσιακό διαζύγιο στα παιδιά και σε έναν συνδυασμό του “συνδρόμου της Στοκχόλμης” (το παιδί αισθάνεται όμηρο του πατέρα/της μητέρας και υιοθετεί τις συμπεριφορές που του υπαγορεύει για να αντιμετωπίσει την οργή του/της) και του φαινομένου των “ψευδών αναμνήσεων” (η εικόνα του απόντος γονέα σταδιακά αλλοιώνεται και αντικαθίσταται από μνήμες, που σπάνια αντιστοιχούν στην πραγματικότητα). Οι απόψεις των παιδιών για τον συγκεκριμένο γονέα είναι σχεδόν αποκλειστικά αρνητικές, σε σημείο που ο γονέας δαιμονοποιείται.

Σύμφωνα με την Amy Baker, υπάρχουν οκτώ συμπεριφορικά στοιχεία που έχουν επικυρωθεί σε  έρευνα με 68 γονείς σοβαρά αποξενωμένων παιδιών (Baker & Darnall, 2007).

1. Εκστρατεία δυσφήμησης.
Τα αποξενωμένα παιδιά κατακλύζονται από μίσος προς τον στοχοποιημένο γονέα. Αρνούνται οποιεσδήποτε θετικές παρελθούσες εμπειρίες και αρνούνται κάθε επαφή και επικοινωνία. Ο γονέας που κάποτε αγαπούσε και εκτιμούσε, “εν μία νυκτί” γίνεται πρόσωπο μίσους και φόβου.

2. Ασθενείς, επιπόλαιες και παράλογες εκλογικεύσεις.
Όταν αποξενωμένα παιδιά ερωτήθηκαν σχετικά με τους λόγους της έντονης εχθρότητάς τους προς τον πατέρα/ την μητέρα τους, οι εξηγήσεις δεν ήταν της εντάσεως, που συνήθως θα οδηγούσαν ένα παιδί να απορρίψει τον γονέα του. Αυτά τα παιδιά μπορεί να διαμαρτύρονται για τις διατροφικές συνήθειες των γονέων, την προετοιμασία του φαγητού, ή την εμφάνιση. Μπορεί, επίσης, να προβαίνουν σε δριμείες κατηγορίες που δεν θα μπορούσαν να είναι αλήθεια.

3. Έλλειψη αμφιθυμίας για τον γονέα που “αποξενώνει”.
Τα αποξενωμένα παιδιά παρουσιάζουν έλλειψη αμφιθυμίας προς τον συγκεκριμένο γονέα, επιδεικνύοντας μία αυτόματη, αντανακλαστική, εξιδανικευμένη υποστήριξη. Ο γονέας γίνεται αντιληπτός ως τέλειος, ενώ ο έτερος γονέας ως απολύτως ελαττωματικός. Όταν ένα παιδί καλείται να εντοπίσει μόνο μία αρνητική πτυχή του γονέα που αποξενώνει, θα αντιμετωπίσει μεγάλη δυσκολία. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με το γεγονός ότι τα περισσότερα παιδιά έχουν ανάμεικτα συναισθήματα ακόμη και για τους καλύτερους γονείς και μπορεί να αναφέρουν ότι κάθε γονέας έχει καλές και κακές ιδιότητες.

4. Το φαινόμενο του “ανεξάρτητου στοχαστή”.
Παρόλο που τα αποξενωμένα παιδιά φαίνεται να επηρεάζονται υπερβολικά από τον γονέα που τα αποξενώνει, πεισματικά επιμένουν ότι η απόφαση να απορρίψουν τον αποξενωμένο γονέα είναι καθαρά δική τους. Αρνούνται ότι τα συναισθήματά τους σχετικά με τον τελευταίο επηρεάζονται από τον άλλο γονέα και συχνά επικαλούνται την έννοια της ελεύθερης βούλησης για να περιγράψουν την απόφασή τους. Μάλιστα, μερικοί γονείς διατρανώνουν σθεναρά ότι οι ίδιοι προτρέπουν τα παιδιά τους να διατηρήσουν την επικοινωνία με τον πατέρα/τη μητέρα τους. Όμως, οι πράξεις τους αποδεικνύουν το αντίθετο, με αποτέλεσμα να δίνουν διπλόσημα μηνύματα στα υπό κηδεμονία τέκνα τους.

5. Απουσία ενοχής αναφορικά με τη μεταχείριση του στοχοποιημένου γονέα.
Τα αποξενωμένα παιδιά εμφανίζονται συνήθως αγενή, αχάριστα, μοχθηρά και ψυχρά προς τον συγκεκριμένο γονέα και φαίνεται να είναι αδιαπέραστα από αισθήματα ενοχής για την σκληρή μεταχείρισή τους. Η ευγνωμοσύνη για δώρα, χάρες, ή υποστήριξη που παρέχονται από τον στοχοποιημένο γονέα είναι ανύπαρκτη. Τα παιδιά με το σύνδρομο της γονικής αποξένωσης θα προσπαθήσουν να πάρουν ό, τι μπορούν από τον εν λόγω γονέα, θεωρώντας ότι τους το “χρωστάνε”.

6. Αντανακλαστική υποστήριξη για τον γονέα που αποξενώνει, κατά την ενδογονεϊκή σύγκρουση.
Οικογένειες καθώς και πρόσφατα χωρισμένα και διαζευγμένα για αρκετό διάστημα ζευγάρια θα έχουν την ευκαιρία για διαφωνίες και συγκρούσεις. Σε όλες τις περιπτώσεις, το αποξενωμένο παιδί θα συνταχθεί με τον γονέα που το αποξενώνει, ανεξάρτητα από το πόσο παράλογη ή αβάσιμη μπορεί να είναι η θέση αυτού του γονέα. Δεν υπάρχει προθυμία ή προσπάθεια να είναι αμερόληπτο όταν έρχεται αντιμέτωπο με ενδογονεϊκές συγκρούσεις. Τα παιδιά με το σύνδρομο γονικής αποξένωσης δεν έχουν κανένα ενδιαφέρον να ακούσουν την άποψη του στοχοποιημένου γονέα.

7. Παρουσία των “δανεικών” σεναρίων.
Τα αποξενωμένα παιδιά συχνά καταγγέλλουν τον στοχοποιημένο γονέα, χρησιμοποιώντας φράσεις και ιδέες που έχουν υιοθετηθεί από τον πατέρα/την μητέρα. Ένδειξη ότι ένα “σενάριο είναι δανεικό” αποτελεί η χρήση λέξεων ή ιδεών που το παιδί δεν φαίνεται να κατανοεί, μιλώντας με ένα “ρομποτικό” τρόπο, καθώς επίσης και κατηγορώντας τον γονέα με επιχειρήματα που δεν μπορούν να υποστηριχθούν με λεπτομέρεια.

8. Απόρριψη της εκτεταμένης οικογένειας.
Τέλος, το μίσος προς τον στοχοποιημένο γονέα εξαπλώνεται και στην εκτεταμένη οικογένειά του. Παλαιότερα αγαπημένοι παππούδες, θείες, θείοι, ξαδέλφια ξαφνικά αποφεύγονται πλήρως. Σε έρευνα της Kruk (2011), με γονείς οι οποίοι δεν είχαν κερδίσει την επιμέλεια και είχαν απομακρυνθεί από τις ζωές των παιδιών τους, βρέθηκε ότι οι περισσότεροι είχαν χάσει την επαφή χωρίς τη θέλησή τους, ως αποτέλεσμα της γονικής αποξένωσης. Εποικοδομητικές, εναλλακτικές λύσεις για την επανασύνδεση με τα παιδιά τους ήταν σπάνια διαθέσιμες στους συγκεκριμένους γονείς.

Η γονική αποξένωση είναι πιο συχνή από ό, τι συχνά θεωρείται: οι Fidler και Bala (2010) κατέγραψαν αυξημένα δικαστικά ευρήματα γονικής αποξένωσης. Ανέφεραν ότι η γονική αποξένωση εμφανιζόταν στο 11-15% των διαζυγίων ενώ οι Bernet και συνεργάτες (2010) εκτιμούν ότι περίπου το 1% των παιδιών και εφήβων στη Βόρεια Αμερική βιώνουν γονική αποξένωση.

Υπάρχει πλέον επιστημονική συναίνεση ότι η σοβαρή αλλοτρίωση είναι κακοποιητική για τα παιδιά (Fidler & Bala, 2010) και είναι μία μορφή παιδικής κακοποίησης, που σε μεγάλο βαθμό έχει αγνοηθεί (Bernet και συν., 2010), καθώς επαγγελματίες ψυχικής υγείας και δικηγόροι συχνά αγνοούν ή ελαχιστοποιούν την έκτασή της. Όπως έχει αναφερθεί από ενήλικα παιδιά που έχουν βιώσει το διαζύγιο των γονέων τους, η τακτική της γονικής αποξένωσης ισοδυναμεί με ακραία ψυχολογική κακοποίηση, που συμπεριλαμβάνει την απόρριψη, την “τρομοκρατία”, την απομόνωση, την εκμετάλλευση και την άρνηση συναισθηματικής ανταπόκρισης (Baker, 2010). Για το παιδί, η γονική αποξένωση είναι μία σοβαρή ψυχική κατάσταση, η οποία βασίζεται σε μία εσφαλμένη πεποίθηση ότι ο αποξενωμένος γονέας είναι επικίνδυνος και ανάξιος. Οι σοβαρές συνέπειες της γονικής αποξένωσης στα παιδιά είναι καλά τεκμηριωμένες: Χαμηλή αυτοεκτίμηση και μίσος για τον εαυτό, έλλειψη εμπιστοσύνης, κατάθλιψη, κατάχρηση ουσιών και άλλες μορφές εθισμού είναι ευρέως διαδεδομένες, καθώς τα παιδιά χάνουν την ικανότητα να δίνουν και να δέχονται αγάπη από τον γονέα. Το μίσος για τον εαυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό μεταξύ των προσβεβλημένων παιδιών, καθώς εσωτερικεύουν το μίσος που απευθύνεται προς τον στοχοποιημένο γονέα, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι αυτός δεν τα αγαπά και νιώθουν ενοχές που σχετίζονται με την προδοσία από μέρους του αποξενωμένου γονέα. Η κατάθλιψη έχει τις ρίζες της σε συναισθήματα που προκαλούνται από την πεποίθηση ότι δεν αγαπιούνται από τον πατέρα/την μητέρα, την απομάκρυνση από αυτόν/αυτή, ενώ έχουν χάσει και την ευκαιρία να θρηνήσουν την απώλεια του γονέα ή ακόμα και να μιλήσουν για αυτόν/αυτή. Τα αποξενωμένα παιδιά βρίσκονται συνήθως σε σύγκρουση ή έχουν απόμακρες σχέσεις και με τον γονέα που κακολογεί τον πρώην σύζυγο/σύντροφο και κινδυνεύουν εξίσου να αποξενωθούν από τα δικά τους παιδιά. Η Baker τονίζει ότι μισοί από τους ερωτηθέντες στη μελέτη της με ενήλικες, που είχαν βιώσει την αποξένωση ως παιδιά, ήταν αποξενωμένοι και από τα δικά τους παιδιά.

Όσον αφορά την ελληνική πραγματικότητα, σε πανελλήνια έρευνα των Παπάνη, Ρουμελιώτου και Νάτσου (2006) διαπιστώθηκε ότι το σύνδρομο αυτό έχει κάνει αισθητή την παρουσία του και στην Ελλάδα, δεδομένου ότι ο νόμος πριμοδοτεί τη μητέρα στην ανάληψη της κηδεμονίας των τέκνων. Η συχνότητά του μάλιστα αυξάνεται, όσο τα δικαστήρια λαμβάνουν ολοένα και περισσότερο υπόψη την γνώμη των παιδιών κατά την εκδίκαση της επιμέλειας. Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των αποξενωμένων παιδιών στην Ελλάδα ανέρχεται σε εκατοντάδες χιλιάδες και είναι ο υψηλότερος τόσο σε ποσοστά όσο και σε απόλυτους αριθμούς σε όλο τον κόσμο.

Κάθε παιδί έχει θεμελιώδες δικαίωμα και ανάγκη για μία στοργική σχέση, χωρίς απειλές, με τους δύο γονείς, και το να του στερείται αυτό το δικαίωμα από τον γονέα, χωρίς επαρκή αιτιολόγηση, είναι από μόνη της μία μορφή παιδικής κακοποίησης. Παιδιά που έχουν βιώσει την αναγκαστική απομάκρυνση από έναν από τους γονείς τους, ενώ δεν υπάρχει κακοποίηση, συμπεριλαμβανομένων των περιπτώσεων γονικής αποξένωσης, είναι πιθανό να βιώσουν μετατραυματικό στρες και οι προσπάθειες επανασύνδεσης σε αυτές τις περιπτώσεις θα πρέπει να προχωρήσουν προσεκτικά και με ευαισθησία (έρευνες έχουν δείξει ότι πολλά παιδιά που έχουν βιώσει την γονική αποξένωση μπορούν να μεταπηδήσουν από την άρνηση ή την σθεναρή αντίσταση στον στοχοποιημένο γονέα και να είναι σε θέση να δώσουν και να λάβουν αγάπη από τον εν λόγω γονέα. Τα αποξενωμένα παιδιά φαίνεται να έχουν ως κρυφή επιθυμία κάποιος να αποκαλύψει αυτή την “φάρσα”, “αναγκάζοντάς” τα να επανασυνδεθούν με τον γονέα που ισχυρίζονται ότι μισούν).

Το μίσος δεν είναι ένα συναίσθημα που υπάρχει στη φύση ενός παιδιού – είναι κάτι που διδάσκεται. Ένας γονέας που θα διδάξει σε ένα παιδί να μισεί ή να φοβάται τον άλλο γονέα αποτελεί ένα σοβαρό και επίμονο κίνδυνο για την ψυχική και συναισθηματική υγεία του παιδιού. Τα αποξενωμένα παιδιά δεν βρίσκονται σε καλύτερη μοίρα από ό, τι άλλα παιδιά-θύματα ακραίων συγκρούσεων, όπως τα παιδιά-στρατιώτες και παιδιά που έχουν απαχθεί, τα οποία ταυτίζονται με τους βασανιστές τους για να αποφύγουν τον πόνο και να διατηρήσουν μία σχέση μαζί τους, όσο κακοποιητική και αν είναι αυτή η σχέση.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Baker, A. J. (2010). Adult children of parental alienation syndrome: Breaking the ties that bind. WW Norton & Company.

Bernet, W. et al (2010). “Parental alienation and the DSM V.” American Journal of Family Therapy, 38, 76-187.

Gardner, R. A. (1987). The parental alienation syndrome and the differentiation between fabricated and genuine child sex abuse. Cresskill, NJ: Creative Therapeutics.

Fidler, B. and Bala, N. (2010). Children resisting postseparation contact with a parent: Concepts, controversies, and conundrums. Family Court Review, 48 (1), 10-47.

Kruk, E. (2011). Divorced Fathers: Children’s Needs and Parental Responsibilities. Halifax: Fernwood Publishing.