Μένη ΚουτσοσίμουΆρθρο: Μένη Κουτσοσίμου
Ψυχολόγος- Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας ΜΔΕ στην Κοινωνική Ψυχιατρική-Παιδοψυχιατρική, Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Ιωαννίνων, Μεταδιδάκτωρ Ιατρικής Παν/μίου Ιωαννίνων στην Ποιότητα Υπηρεσιών
- «Δεν με γνωρίζεις όπως Εγώ»… είπε ο Ήλιος.
- «Κι όμως… Σε γνωρίζω καλύτερα απ’ όσο νομίζεις»… απάντησε η Σκιά.
- «Κουράστηκα να βγαίνω κάθε μέρα πρώτος» είπε λοξοκοιτάζωντάς με, με στόμφο.
- «Κουράστηκα να νομίζεις ότι έρχεσαι πάντα πρώτος» του απάντησα κοφτά.
- «Μα ο Ήλιος είναι ένας».
- «Η ομορφιά όμως δεν χρειάζεται εκθαμβωτικά φώτα για να λάμψει…».
- «Όταν με κρύβουν τα σύννεφα μες το χειμώνα οι άνθρωποι διαμαρτύρονται».
- «Όταν σε κρύβουν τα σύννεφα το καλοκαίρι, οι άνθρωποι ανακουφίζονται».
- «Χωρίς Εμένα δεν υπάρχεις, αλλά πού να το φανταστείς ότι δεν σ’ έχω ανάγκη», ανταπάντησε.
- «Κάνεις λάθος με την τόση προσπάθειά σου για επιβεβαίωση… και τι νόημα έχει παρακαλώ να λάμπεις αν φοβάσαι την ίδια σου τη Σκιά;»
- «… καταραμένη Σκιά… εξαφανίσου απ’ τη ζωή μου»
- «… από ποιον πας να κρυφτείς επιτέλους;… ξεχνάς ότι εσύ μου δίνεις αυτό το ρόλο;».
… και κάπως έτσι κυλούσε η σχέση μας… και κατρακύλησε εν ολίγοις…
Η αλήθεια είναι πως γνώριζε πολύ καλά για τι πράγμα του μιλούσα… μόνο που αρνούνταν να δει την πραγματικότητα… κανένα πρόβλημα, έτσι κάνουν όσοι θέλουν να κρυφτούν…
- … από τον ίδιο τους τον εαυτό (;) θα με ρωτήσεις…
- … ακόμη κι από (ε)αυτόν, σου απαντώ.
Έμαθα να βγαίνω στο φως από παιδί. Κυριολεκτικά και μεταφορικά. Παντού και πάντα μπροστά. Καμία σκιά δεν με κάλυψε, κανένα σκοτάδι δεν με παγίδεψε, ενδεχομένως γιατί ήμουν η πρώτη. Αθόρυβα αλλά σταθερά, εκτιμούσα τις δυνάμεις μου κι ας έτρωγα τα μούτρα μου, ανακάλυπτα τρόπους και προχωρούσα, χωρίς να νιώθω ότι υπάρχουν κι εκείνοι που απώτερο στόχο είχαν να με κρατήσουν στο σκοτάδι… ενίοτε το δικό τους σκοτάδι. Ο φόβος τους τεράστιος, να μην αποκαλυφθώ, να μη διανοηθώ να ξεχωρίσω, να μη μου το κάνουν εύκολο, να μην τους χαλάσω το πλαίσιο, να μην τους ξεπεράσω, να μην τους εκθέσω, να μην τους ξεμπροστιάσω εντέλει.
Κι όσο ζούσα, τόσο πιο πολύ την αναγνώριζα αυτή τη σκιώδη συμπεριφορά. Δεν υπολόγιζα το σκότος όμως, ούτε το βάθος… κοινώς δεν είχα ν’ αποδείξω τίποτα σε κανέναν. Γιατί το φως έβγαινε από μέσα μου, κι όσο φώτιζα, τόσο πιο πολύ τους έμπαινα στο μάτι…
Ώσπου μια μέρα, γνώρισα Εκείνον που έδειχνε να είναι φτιαγμένος από το ίδιο υλικό.
Και με επέλεξε. Μάλιστα επένδυσε σ’ αυτή την επιλογή. Ήμουν πρότυπο για εκείνον. Υπόδειγμα. Κι αν σκεφτείς ότι ως καθαρόαιμο «έλαμπα» στην ατμόσφαιρα, πάω στοίχημα ότι πολύ θα ήθελε να μου μοιάσει. Όχι όμως για Εκείνον που δεν το παραδέχτηκε ποτέ. Οι ρόλοι στο σενάριό του ήταν εξαρχής μοιρασμένοι. Εκείνος Ήλιος, εγώ Σκιά. Όχι, δεν έκανα εγώ την ανάθεση. Μπήκα όμως στο ρόλο γιατί γνωρίζω ότι είναι σημαντικό ν’ αναγνωρίζεις στον Άλλο τη δυναμική του. Τη δική μου τη γνώριζα, δεν απειλήθηκε ποτέ. Δεν πίστευα ότι κινδυνεύω στην όποια ανάθεση. Το να τον έφερνα άλλωστε αντιμέτωπο με τη σκιά Του, ήταν σαν να του δείχνω το δικό Του φως.
Εκτιμώ ότι λίγο η απόσταση, πολύ οι συνθήκες, άλλοτε τα άλλοθι, δεν προλάβαινα να ζήσω και πολλά στη Σκιά που μου αναλογούσε εκ πεποιθήσεως. Ερχόμουν πάντα δεύτερη… αφανής ρόλος… ομολογώ ότι είχε μια δόση μυστηρίου όλο αυτό… γνώριζα άλλωστε ότι όπου εισχωρεί το φως, σβήνει η μαγεία… τα πράγματα χάνουν την εσωτερικότητά τους, την υπαινικτική τους γοητεία… η λεπτότητα και η διακριτικότητά μου έκαναν τη διαφορά… μια ομορφιά ψυχρή και σκοτεινή.
Αφέθηκα λοιπόν στο ημίφως… κανένα πρόβλημα, πρωτόγνωρο μεν αλλά δεν αντιμετώπιζα δυσκολία. Γνώριζα άλλωστε πως σύμφωνα με τη λογική του Ζεν, το πλαίσιο δεν είναι αυθύπαρκτο ούτε σαφώς ορισμένο, αλλά προκύπτει από ένα σταδιακό πέρασμα από το φως στη σκιά, από μια αλληλουχία σκιών που συμβάλλει στην υπογράμμιση του νοήματος του χώρου και όχι του χώρου αυτού καθαυτού. Ένα πολύ διδακτικό παράδειγμα για να σας βοηθήσω στο να κατανοήσετε τα παιχνίδια του φωτός και της σκιάς είναι το παραδοσιακό ιαπωνικό δωμάτιο του τσαγιού. Πρόκειται για μια αρχιτεκτονική μικρογραφία που αποκαλύπτει αυτό το δυσδιάκριτο όριο στο χείλος της εξαφάνισης, έναν μικρόκοσμο απόσυρσης από την καθημερινή ζωή, εφόσον ένας άνθρωπος που κάθεται σιωπηλός και προσηλωμένος στα θεία, σε ένα τέτοιο δωμάτιο, έχει την αίσθηση ότι βιώνει τον άπειρο χώρο μέσα από την αλληλεπίδραση φωτός και σκότους. Η γενικότερη φιλοσοφία του δωματίου αυτού βασίζεται στη σταδιακή τελετουργική απομάκρυνση από το εξωτερικό περιβάλλον και τον υλικό κόσμο… παιχνίδια μυαλού θα μου πείτε… και της φύσης θα σας απαντήσω.
Η σκιά σου – είναι η απόδειξη ότι το φως ξεπέρασε την διαδρομή 150 εκατομμυρίων χιλιομέτρων και δεν έφτασε στο έδαφος της γης μόλις 1,5 μέτρο εξαιτίας σου.
Και μέσα σε αυτά τα μονοπάτια εθελοτυφλούσα… θεώρησα δεδομένο ότι τα όρια διαφυλάσσουν τη συνθήκη της σκιάς και τη δέσμευση του νοήματος του χώρου μέσα στο σκοτάδι. Η συνθήκη συνεύρεσης ήταν μυστική… το μυαλό πρέπει πάντα να οδηγείται σε αυτό που δεν λέγεται – ή αυτό που δεν φαίνεται – τονίζοντας έτσι την αξία της σκιάς και τη φιλοσοφία της ασάφειας.
Κι έρχεται μία στιγμή που η αποκάλυψη είναι εκεί και σε περιμένει, στα απόλυτα σκοτάδια.
- «Χρειάζομαι Φως, μου λείπει το οξυγόνο… δεν μου ταιριάζει το Σκοτάδι»… ψέλλισα… «Αν αφαιρέσεις το φως, τα πάντα μένουν κρυμμένα»… φώναξα.
- «Δεν μπορεί να γίνει αλλιώς», υπάρχει ένα πλαίσιο που πρέπει να προστατευθεί, κανόνες, όρια και δεδομένα που έχουν ισορροπία»… «Σε διάλεξα γιατί ήσουν υπάκουη και προσιτή»… είπε.
Υπάκουη και προσιτή;
Γνώριζα ότι στο φως υπάρχει σαφήνεια, καθαρότητα, μπορείς εύκολα να διακρίνεις την πραγματική φύση των πραγμάτων. Το φως εμπνέει ασφάλεια και μου επιτρέπει να έχω τα σωστά δεδομένα πριν αποκτήσω άποψη για κάτι… ό,τι μου ‘ταζε για να με πείσει να ενδώσω.
Όπως γνώριζα επίσης ότι το απόλυτο φως πάντα συμβαδίζει με το απόλυτο σκοτάδι. Και είναι λογικό. Το φως δεν θα μπορούσε ποτέ να οριστεί εάν δεν οριζόταν το σκοτάδι. Πόσο μάλλον το απόλυτο, σκληρό φως, αυτό που δημιουργείται μέσα στα σπίτια των Κυκλάδων τις μεσημεριανές ώρες του Ιουλίου, πάνω στο χώμα από τις ξερολιθιές, στη σκιά μιας πεζούλας. Στα μικρά σκούρα παράθυρα των άσπρων σπιτιών του Αιγαίου που αποκτούν συχνά την αίσθηση «μαύρης τρύπας».
- «Πουθενά σκότος πουθενά τρόμος. Πουθενά φόβος. Πουθενά μυστήριο. Πουθενά βάρος. Πουθενά λύπη. Πουθενά κακία. Πουθενά δυσθυμία. Όλα στο Φως… και τη Νύχτα ακόμη… κοίτα, μάζεψα τα άστρα για εμάς…» τόλμησα να φωνάξω.
Σ’ Εμένα δεν προέκυψε ποτέ η επιθυμία αναζήτησης του αόρατου ή του παραμορφωμένου, καθώς το φως αποτελούσε πάντα μέρος μου, και για το λόγο αυτό άρχισα να μαθαίνω πως να παρατηρώ αυτή τη μη-κρυφή φύση. Γιατί το να παρατηρείς, δεν σημαίνει απλώς να αντανακλάς κάτι ήδη σχηματισμένο, σημαίνει να ανακαλύπτεις το άπειρο των εκδοχών του, χωρίς καμία αναφορά στη χρησιμότητα. Και βελτίωσα κι εξέλιξα την παρατήρηση, με απώτερο στόχο, τη μάθηση.
… και η μάθησή μου κατέληξε σε θεωρία. Δεν είναι τυχαίο ότι η λέξη θεωρία (που σημαίνει άποψη για κάτι) προέρχεται από την αρχαία λέξη «θεωρώ» που θα πει βλέπω, έχω πλήρη οπτική εποπτεία του τι υπάρχει και συνεπώς το γνωρίζω.
Ό,τι δεν φαίνεται, συνεπώς δεν είναι.
Σας παραθέτω λοιπόν τη θεωρία μου:
Στη ζωή αυτή, σχεδόν κανείς δεν προβληματίζεται για όσα δεν βλέπει, και αυτό είναι μάλλον φυσική απόρροια του ότι πάντα υπάρχει αρκετό φως για να σκεπάσει και τα μεγαλύτερα σκοτάδια.
Και στην εφαρμογή της, το παράδοξο ήταν εμφανές πια.
Εγώ ζητούσα οπτική επαφή για την κατανόηση του συνόλου, ενώ Εκείνος προχωρούσε αργά και ακατάπαυστα από το μέρος στο αδιόρατο σύνολο.
Αναρωτήθηκα λοιπόν ποιος παίζει με ποιον τελικά… η Σκιά με το Φως ή το ανάποδο;
Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπιζα εντέλει το φως στη ζωή μου ενσωμάτωνε πλήρως τη θεωρία περί φωτός και σκιάς. Είτε θα επέτρεπα στο φως να λούζει κυριολεκτικά τους χώρους μου (το απόγευμα κατά τη δύση του ηλίου ή ένα ηλιόλουστο χειμερινό μεσημέρι) είτε θα με βύθιζα σε μια πυκνή σκιά που θα δημιουργούνταν από τους χοντρούς πέτρινους τοίχους και τα ξύλινα παντζούρια (κάποιο μεσημέρι του καλοκαιριού). Δεν υπάρχει ενδιάμεση κατάσταση φωτός. Δεν χρησιμοποιείται τίποτα για τα φιλτράρει τον έντονο ήλιο (ή θα τον κρύψει ή θα τον αφήσει)…
Οι τοίχοι που με εσώκλειε διακήρυτταν τη δύναμη που οριοθετούσε το βίαιο στον αφανισμό μου.
… κόντρα ρόλος στη δική μου δυναμική η επιθυμία Του να με κρατήσει στο σκοτάδι.
… κόντρα σε όλες τις επιλογές και τις θυσίες που είχα επωμιστεί, για να αναδείξω το φως Του, παραμένοντας στη Σκιά.
Και κει αναγνωρίζεις ότι δυστυχώς στη Σκιά, υπάρχουν άλλα σκοτάδια… βαθύτερα…
Έτσι εξηγείται το γιατί οι άνθρωποι δεν αντέχουν το σκοτάδι.
Και μαζί μ’ αυτούς, οι φόβοι τους και οι βουλές τους κρυμμένες στη σκιά του, υπόκωφη… βουβή… να σ’ ακολουθεί αδιαμαρτύρητα…
… να κρύβουν τα κρυμμένα, να θάβουν τα ζωντανά…
… αναλόγως του τοπίου, τηρουμένων των αναλογιών και της αρχιτεκτονικής που έχει χτιστεί κάθε σχέση.
Τη θεωρία όμως τη γνώριζα καλά. Το έξω είναι και αυτό ένα μέσα. Και το μέσα είναι και αυτό ένα έξω. Και, με δύο λόγια: από μέσα προς τα έξω κι από έξω προς τα μέσα…
- «Πονάω να σ’ έχω μέσα μου» είπε ξαφνικά ο Ήλιος.
- «Πες το ξανά αυτό;»
Μα δεν τόλμησε να το παραδεχτεί όταν ξαναρώτησα.
Όπως ένα γλυπτό με βελόνες που μας τσιμπά στη δυναμική του… όπως τα εμπόδια που έρχονται απανωτά στη ζωή μας… όπως οι σκιές που δημιουργούμε από μόνοι μας… Πανικός, αρνητική ενέργεια… «με πιέζεις… μείνε μακριά μου» τι να σου κάνει ο άνθρωπος (;) γίνεται η σκιά του, προσπαθεί να ξεφύγει αλλά μάταια… όταν καλείσαι να πιάσεις το γλυπτό με γυμνά χέρια δεν σημαίνει ότι σου ζήτησα αυτό… αλλά και με γυμνά μάτια, όταν δεν γνωρίζεις πού να σταθείς για να προστατευθείς και τρέχεις στους λαβύρινθους που έχεις σχηματίσει, ούτε τότε θα βρεις την έξοδο που αναζητάς.
- «Έλα μαζί μου, παρατήρησε το γλυπτό που σε πονά στη Σκιά σου, όχι στο Φως του… από μακριά… τι βλέπεις;»
- … «Βλέπω Εμένα που στέκομαι ανάμεσα στο πρόβλημα και τη λύση του… πώς στο καλό δεν το έβλεπα τόσον καιρό»…
- «Γιατί κάτω από τη λάμπα δεν υπάρχει αρκετό φως»… εστίασε στο γύρω-γύρω…
Κι έτσι ξαφνικά λύθηκαν τα μάγια… αν το παραδεχόταν φυσικά, γιατί μία που το είπε και μία που το αποκήρυξε… χαμένος στον κόσμο του.
Οι περισσότερες σκιές στη ζωή μας δημιουργούνται επειδή εμείς στεκόμαστε μπροστά στο δικό μας φως… Όλα όσα βλέπουμε είναι η σκιά που ρίχνουν εκείνα που δεν βλέπουμε.
Στη ζώνη του φωτός μου, ο θάνατος είναι το απόλυτο μόνιμο σκοτάδι. Η μαρμάρινη πλάκα που τόσο αντανακλά το έντονο φως αποτελεί και τη σφραγισμένη είσοδο του σκοταδιού. Γιατί… κι όσοι μίλησαν για τη ζωή την είπαν φως, μέρα, ήλιο. Ένα πράγμα το φως και η ζωή… το φως και το Είναι. Και οι μύστες του φωτός, ποτέ δεν κατάφεραν να συμφιλιωθούν με το μαύρο… όσοι έπλασαν θεωρίες, δεν βρήκαν ούτε μία που να εξωραΐζει το σκοτάδι.
Αυτή η κατάσταση σκότους, με τη διάλυση του αληθινού φωτός συμβολίζεται στο μυαλό μου με τα λόγια του Σεφέρη: «…και είσαι σ’ ένα μεγάλο σπίτι με πολλά παράθυρα, ανοιχτά τρέχοντας από κάμαρα σε κάμαρα, δεν ξέροντας από πού να κοιτάξεις πρώτα, γιατί θα φύγουν τα πεύκα και τα καθρεφτισμένα βουνά και το τιτίβισμα τον πουλιών, θ’ αδειάσει ή θάλασσα, θρυμματισμένο γυαλί, από βοριά και νότο θ’ αδειάσουν τα μάτια σου απ’ το φως της μέρας πώς σταματούν ξαφνικά κι όλα μαζί τα τζιτζίκια.»
Και κατάφερες να γίνεις κομμάτι αυτής της ζωής σε αποσύνθεση…
Διαβάζω ότι το Φως που ζει έξω από τα σκοτάδια σου είναι επικηρυγμένο.
Ας είναι κι έτσι.
Επέλεξα να βρίσκομαι εδώ, χωρίς να ξεχνώ ότι εκπαιδεύτηκα πάνω απ’ όλα, να Φωτί-Ζω.
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία
Ντομπέλλι Ρ. (2014), Η Τέχνη της καθαρής σκέψης, Εκδόσεις Πατάκη.