Δημήτρης ΒαγενάςΆρθρο: Δημήτρης Βαγενάς
Ψυχολόγος
Επιμέλεια: Μαρία-Ανδρονίκη Τραυλού
Φιλόλογος-Γλωσσολόγος
«Phantasm», «Halloween 2», «Shaun of the Dead», «The Ring 2», «Orphan», «V For Vendetta», «The Unborn». Αυτές είναι μόνο μερικές απ’ τις ταινίες που παρουσιάζουν τον πρωταγωνιστή να κοιτάζεται στον καθρέφτη και ξαφνικά ν’ ανακαλύπτει με τρόμο πως πίσω του – ή ακόμα χειρότερα μέσα στον καθρέφτη – βρίσκεται ένα φάντασμα, μια τρομαχτική μορφή ή ο δολοφόνος που τον καταδιώκει. Υπάρχουν ακόμα ταινίες που δεν κατατάσσονται στα θρίλερ και μαζί με τον ήρωα δεν καθρεφτίζεται μια απόκοσμη φιγούρα, αλλά ο φίλος του ή ο ερωτικός του σύντροφος, που μπαίνει στο δωμάτιο αθόρυβα και τον τρομάζει άθελά του. Σε κάθε περίπτωση, κάθε φορά που ο πρωταγωνιστής, και κατ’ επέκταση ο θεατής, βλέπει ξαφνικά στον καθρέφτη το είδωλο κάποιου άλλου, τρομάζει, γι’ αυτό και το συγκεκριμένο μοτίβο δεν εμφανίζεται μόνο σε ταινίες τρόμου, αλλά και σε δραματικές, όπου ο σκηνοθέτης προσπαθεί να δημιουργήσει μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα.
Σύμφωνα με τον Γάλλο ψυχαναλυτή Ζακ Λακάν, κάθε φορά που κοιταζόμαστε στον καθρέφτη έχουμε μια αίσθηση ολότητας και πληρότητας. Μέσω του καθρέφτη καταφέρνουμε να συγκροτήσουμε το εγώ μας, ν’ αντιληφθούμε τα όρια του σώματός μας και να συνειδητοποιήσουμε πως αποτελούμε μια ανεξάρτητη οντότητα. Πιο συγκεκριμένα, ο Λακάν υποστήριξε πως αρχικά το παιδί δε διαφοροποιεί τον εαυτό του από τους άλλους και βρίσκεται σε κατάσταση σύγχυσης. Η μη επίγνωση της συνοχής του σώματός του ονομάζεται «φαντασίωση του τεμαχισμένου σώματος» και η ολοκλήρωση αυτού του αναπτυξιακού σταδίου εντοπίζεται μεταξύ του έκτου και του δέκατου όγδοου μήνα ζωής. Τότε περίπου η μητέρα πηγαίνει το παιδί στον καθρέφτη, δίνοντάς του τη δυνατότητα ν’ αποκτήσει συνείδηση του εαυτού του. Στο «στάδιο του καθρέφτη», όπως ονομάζεται αυτή η αναπτυξιακή φάση, η μητέρα λέει στο παιδί τ’ όνομά του, βάζοντάς το σε ορισμένες περιπτώσεις να παίξει κρυφτό με το είδωλό του. Έτσι, το παιδί καταφέρνει ν’ αντιληφθεί τον εαυτό του ως σύνολο και να συγκροτήσει το εγώ του. Ωστόσο, για τον Λακάν, το στάδιο του καθρέφτη αντιπροσωπεύει μια πλασματική εικόνα του εγώ, αφού το παιδί ταυτίζεται με αυτό που η μητέρα του βλέπει γι’ αυτό, κι όχι με την πραγματική του εικόνα. Με άλλα λόγια, η εικόνα που έχει για τον εαυτό του είναι τα συναισθήματα της μητέρας του.
Αυτό δεν πρέπει να μας κάνει να υποτιμήσουμε τη σημασία του καθρέφτη: κάθε παιδί πρέπει να περάσει απ’ αυτό το στάδιο, ώστε να συγκροτήσει το εγώ του, έστω κι αν το εγώ αυτό είναι πλασματικό μέχρι ν’ ακολουθήσουν τα επόμενα αναπτυξιακά στάδια. Οι ψυχωσικοί δεν είχαν τη δυνατότητα να περάσουν από το στάδιο του καθρέφτη, γι’ αυτό και, όντες ενήλικες, δεν αντιλαμβάνονται τα όρια του σώματός τους. Τα περισσότερα παιδιά φοβούνται το σκοτάδι και βλέπουν τέρατα και φαντάσματα στο παιδικό τους δωμάτιο, ωστόσο μόνο τα παιδιά που εμφανίζουν ψυχωτικά συμπτώματα φαντάζονται πως τα μέλη του σώματός τους έχουν μεταμορφωθεί σε τρομαχτικές φιγούρες. Η φαντασίωση του τεμαχισμένου σώματος εξακολουθεί να ταλαιπωρεί ενήλικες που υποφέρουν από ψυχικές διαταραχές, αλλά κατάλοιπά της εντοπίζονται στους περισσότερους ανθρώπους, κι αυτό ακριβώς είναι που εκμεταλλεύονται οι σκηνοθέτες των ταινιών τρόμου. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, κάθε φορά που κοιταζόμαστε στον καθρέφτη έχουμε μια αίσθηση ολότητας και πληρότητας κι όταν ξαφνικά βλέπουμε μαζί μ’ εμάς να καθρεφτίζεται κάτι άλλο, αυτή μας η πεποίθηση κλονίζεται και δημιουργούνται συναισθήματα φόβου. Είναι σαν να γυρίζουμε πίσω στην παιδική μας ηλικία, όπου δεν μπορούσαμε να διαφοροποιήσουμε τον εαυτό μας από τους άλλους και βρισκόμασταν σε κατάσταση σύγχυσης.
Συχνά στα θρίλερ δε μας τρομάζει τόσο η αναπάντεχη εμφάνιση της αλλόκοτης φιγούρας στο πλάνο, όσο η φιγούρα αυτή καθ’ αυτή: όταν βλέπουμε ένα φάντασμα στην οθόνη είναι λογικό να τρομάξουμε, είτε εμφανίζεται ξαφνικά σ’ έναν καθρέφτη είτε όχι. Ωστόσο, το γεγονός πως μπορούμε να τρομάξουμε και από την είσοδο ενός προσώπου φιλικού προς τον ήρωα και μάλιστα σε μία ταινία μη τρομαχτική, αποδεικνύει πως ο Λακάν κατάφερε να περιγράψει με ακρίβεια την προσπάθειά μας ν’ αντιληφθούμε τα όρια του σώματός μας και την αγωνία μας να μην κλονιστεί η αίσθηση πληρότητας που έχουμε κατακτήσει.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Homer, S. (2005). Jacques Lacan. London: Routledge.
Lacan, J. (1991). Freud’s paper on technique 1953 – 1954, the seminar of Jacques Lacan (Book 1). New York: W.W. Norton & Company.
LacanOnline (2013). 5 Lacanian Cinematic Clichés that Hollywood Loves – III. Ανάκτηση στις 10 Φεβρουαρίου 2017 από http://www.lacanonline.com/index/2013/08/5-lacanian-cinematic-cliches-that-hollywood-loves-iii/
Pankow, G. (2006). Οικογενειακή δομή και ψύχωση. Αθήνα: Ροές.