Τέχνες και Αναπηρία

Άρθρο: Χαράλαμπος Δεπάστας
Κοινωνικός Λειτουργός

Επιμέλεια: Στέλλα Πυρένη
Φιλόλογος

Η αρνητική στάση απέναντι στην αναπηρία αποδεικνύεται πολυπαραγοντική. Αρχικά από τα μηνύματα, την πληροφόρηση, τη στάση και τη συμπεριφορά που λαμβάνουμε από το οικογενειακό και το ευρύτερο κοινωνικό μας περιβάλλον. Πέρα από τα Μ.Μ.Ε., σπουδαίο ρόλο σε αυτό παίζουν και οι τέχνες και ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζουν την ψυχική υγεία. Υπάρχει άτομο, σε παγκόσμιο επίπεδο, που δεν έχει διαβάσει ένα λογοτεχνικό βιβλίο, που δεν έχει δει θεατρική παράσταση ή δεν έχει πάει στο σινεμά;

Τέχνες, όπως η λογοτεχνία, το θέατρο, ο κινηματογράφος, πολύ συχνά έχουν «φορέσει» αναπηρίες σε πρωταγωνιστές, των οποίων η επίδραση στο έργο είναι κυρίως αρνητική. Για παράδειγμα, η άγρια αχτένιστη τρίχα, το ατημέλητο ντύσιμο, η κινητική δυσκολία και άλλα πολλά είναι από τα πιο συνηθισμένα οπτικά σημάδια της «τρέλας». Πόσα εκατομμύρια ανθρώπων έχουν παρακολουθήσει την ταινία «Ο σχιζοφρενής δολοφόνος». Ακόμα, άτομα με δυσκολίες στην όραση, την κίνηση, την ακοή γίνονται συχνά θέμα αρνητικών σχολίων, χλευασμού και γελοιοποίησης.

Από την παιδική ηλικία ωστόσο, όπως έχουν δείξει έρευνες, φαίνεται πως οι άνθρωποι βάζουν το στιγματισμό για την αναπηρία στην κοινωνική τους ζωή.

Σε μελέτη που είχε εκπονηθεί σε πολύ ανεπτυγμένη χώρα του νοτίου ημισφαιρίου, βρέθηκε πως το 46% των παιδικών κινουμένων σχεδίων περιέχει κάποια αναφορά σε μορφές αναπηρίας. Αναλύοντας το λεξιλόγιο που χρησιμοποιήθηκε διαπιστώθηκε πως το λεξιλόγιο που είχε χρησιμοποιηθεί ήταν κυρίως αρνητικό και πλήρως ασεβές. Παρουσίαζαν αυτούς τους χαρακτήρες ως άτομα βίαια που συνήθως χάνουν τον έλεγχο, τρομακτικά ή άτομα, τα οποία γίνονταν αντικείμενο χλευασμού ή φόβου. Παρόμοια έρευνα πραγματοποιήθηκε και για πασίγνωστες παιδικές ταινίες όπου διαπιστώθηκε πως σε ποσοστό 85% περιέχουν λεκτικές αναφορές στην αναπηρία και χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για να διακρίνουν και να δυσφημίσουν τους χαρακτήρες.

Πολυάριθμες μελέτες έχουν δείξει ότι οι βίαιες πράξεις είναι πολύ πιθανότερο να διαπραχθούν από τους επί της οθόνης χαρακτήρες με αναπηρίες – κυρίως ψυχικά ασθενείς – απ’ ότι από τους άλλους χαρακτήρες και σε ένα ποσοστό πολύ υψηλότερο από αυτό που παρουσιάζονται στην πραγματική ζωή.

Ερευνητές έχουν μελετήσει την επίπτωση που είχε η προβολή ταινίας με πρωταγωνιστή έναν ψυχικά άρρωστο δολοφόνο σε ομάδες φοιτητών και κατέγραψαν μια επίταση της αρνητικής στάσης και του φόβου απέναντι στην ψυχική αρρώστια, ακόμη κι όταν της προβολής προηγούνταν ειδικό μήνυμα ότι η βία δεν είναι χαρακτηριστικό των ψυχικά ασθενών.

Οι θεατές των πλασματικών αυτών προγραμμάτων και ταινιών συχνά έρχονται αντιμέτωποι με τις αρνητικές εικόνες της ψυχικής ασθένειας. Αυτές οι εικόνες έχοντας μια αθροιστική επίδραση στην αντίληψη του κοινού, φέρνει τους ψυχικά ασθενείς αντιμέτωπους με το στίγμα και τις συνέπειές του.

Για να αλλάξει αυτό, εκτιμώ θα ήταν σημαντική η συνεργασία υπηρεσιών που εργάζονται για την καταπολέμηση του κοινωνικού στίγματος με θεατρικές και κινηματογραφικές παραγωγές σκοπεύοντας την ενημέρωση και την εκπαίδευση του κοινού. Κάτι τέτοιο πιθανότατα θα μείωνε σταδιακά τον κοινωνικό στιγματισμό και αποκλεισμό των ψυχικά ασθενών. Επί παραδείγματι, θα μπορούσε να ξεκινήσει η παραγωγή έργων δείχνοντας την ζώσα πραγματικότητα αυτών των ανθρώπων και των οικείων τους. Η αναπηρία θα προβαλλόταν με έναν αληθινό τρόπο και άλλη μια μάχη απέναντι στις αρνητικές προκαταλήψεις και τα στερεότυπα θα δινόταν.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία:

Pirkis, J., Blood, W., Francis, C., McCallum, K. On-Screen Portrayals of Mental Illness: Extent, Nature, and Impacts. Journal of Health Communication, 2006;11:523 – 541.

Rose, D., Thornicroft, G., Pinfold, V., Kassam, A. 250 labels used to stigmatize people with mental illness. BioMed Central Ltd, 2007;7:97.

Δημέλης, Δ.(2004). Ψυχιατρική και Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης: Εξοικείωση με την ψυχική αρρώστια ή Διαστρέβλωση-Εκμετάλλευση της πραγματικότητας; Εγκέφαλος: τεύχος 3 τόμος 41