ΑnimartistsΆρθρο: Δρ. Μαγδαληνή Παπανικολοπούλου
Performance Artist
Καθηγήτρια Γραφιστικής και οπτικής επικοινωνίας ΤΕΙ Αθήνας
Α. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ
Η τέχνη αντίθετα από την θρησκεία, τη φιλοσοφία και την επιστήµη, είναι η µόνη µορφή του πνεύµατος που υπερβαίνει κάθε πρακτική χρησιµότητα. Ο άνθρωπος κατά την ιστορική διαδροµή του, ενώ από τη µια µεριά παρουσίασε συµπεριφορές που επιεικώς χαρακτηρίζονται κτηνώδεις, από την άλλη έδωσε αριστουργήµατα της οµορφιάς που παρήγαγε µε την τέχνη.
Με αυτά υποτίθεται διευκολύνει την εξιλέωσή του, αλλά ταυτόχρονα αποκορυφώνει το µυστήριο του εσωτερικού του κόσµου.
Πριν γίνει µια σύντοµη καταγραφή της πορείας της τέχνης, από τη γέννησή της µέχρι την εν ενεργεία και εν δυνάµει θέση της σήµερα, είναι σκόπιµη µια αναφορά για το ρόλο της στον ρεαλιστικό σύγχρονο κόσµο.
Παρ’ όλο, λοιπόν, ότι η τέχνη δεν σκοπεύει σε τίποτε άλλο εκτός από την οµορφιά και την συνεπακόλουθη αισθητική εµπειρία, παράλληλα, διαχρονικά και ειδικότερα σήµερα, προσφέρει µε το αισθητικό αποτέλεσµα ένα πλούτο ενεργηµάτων, που κλιµακώνονται από το χώρο του πνευµατικού µέχρι και την βιολογική µας υπόσταση:
1) Είναι µια αντίρροπη δύναµη της ταχαίως προωθούµενης παγκοσµιοποίησης – µαζοποίησης του ανθρώπου, γιατί καλλιεργεί την ιδιαιτερότητα που είναι κρίσιµη για την βιολογική του επιβίωση, την ποιότητα ζωής και την κατάκτηση της µέγιστης δυνατής ελευθερίας.
2) Είναι µια συναισθηµατική άσκηση, τη στιγµή που το συναίσθηµα βρίσκεται ουσιαστικά υπό διωγµόν, λόγω της πίεσης χρόνου και της ραγδαίως εξελισσόµενης τεχνολογίας.
3) Βοηθάει στη συνειδητοποίηση του υπαρξιακού και δίνει µυστηριακή απάντηση σ’ αυτό.
4) Δίνει στιγµές ευφροσύνης, που είναι λυτρωτική ανάπαυλα στο ρυθµό της αγχώδους καθηµερινότητας.
5) Οδηγεί στην αναγέννηση και αναβάπτιση ανθρώπων και πραγµάτων.
6) Παρέχει το ξάφνιασµα της εκπλήξεως, συντηρητικό στοιχείο του ενδιαφέροντος για τη ζωή.
7) Καλλιεργεί την έµφυτη ιδιαιτερότητα των καλλιτεχνών και έτσι µας βγάζει από τον στατικό και κρατούντα κόσµο, και µας δίνει µια άλλη όψη των πραγµάτων µε προφητικές προεκτάσεις.
8) Με τον δικό της ουτοπικό, αλλά αναγκαίο αγώνα για την κατάκτηση του απόλυτου, συνειδητοποιούµε πόσο σηµαντικό είναι να συνεχίσουµε την γοητευτική, άνευ πέρατος, πορεία για την εξιχνίαση του µυστηρίου της ύπαρξης. «Το γράψιµο είναι διαρκής αναζήτηση ενός πολύ σκόπιµα διφορούµενου θηράµατος και ποτέ δεν καταφέρνεις να το παγιδέψεις εντελώς» (Τ. Ουίλλιαµς, Καθηµερινή).
9) Διαµορφώνει µια συνείδηση που αναζητεί την οµορφιά, άρα µια ηθική συνείδηση, αφού το κακό και το βλακώδες είναι άσχηµα.
10) Χρησιµοποιείται απολύτως πρακτικά για θεραπευτικούς σκοπούς στην ιατρική σε πλείστες όσες περιπτώσεις. (Θ. Δρίτσας, Music therapy).
Β. Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ
Η τέχνη ξεκίνησε ως αναπόσπαστο µέρος της ζωής του παλαιολιθικού ανθρώπου, στη φάση της προµαγείας. Δεν µπορούµε να ξέρουµε αν ήταν η έκφραση µιας ζωικής χαράς, η ικανοποίηση του ενστίκτου του παιχνιδιού, ο καρπός της σχόλης ή το πιθανότερο, το µέσον µιας µαγικής τέχνης, που χρησίµευε για την επιβίωση. (A. Hauser, Κοινωνική ιστορία, της τέχνης)
Πώς προέκυψε η προµαγεία, µόνο υποθέσεις µπορούν να γίνουν. Όπως, ότι οι πρωτόγονοι παρατηρούσαν ότι το κυνήγι ήταν επιτυχές, όταν είχαν προηγηθεί ορισµένες κινήσεις, τις οποίες έκτοτε επαναλάµβαναν, για να έχουν το ίδιο αποτέλεσµα. Αυτό που λέµε σήµερα γούρι. Έτσι, αυτό τους έκανε πιο αισιόδοξους, πιο επίµονους, µε πιο ξεκάθαρο µυαλό, κι εποµένως πιο αποτελεσµατικούς, οπότε ανατροφοδοτείτο η ισχύς των µαγικών.
Τεκµηριωµένη απαρχή της τέχνης είναι η ζωγραφική των σπηλαίων Γαλλίας, Ισπανίας κ.λ.π. Είναι ευνόητο, όµως ότι παράλληλα και ίσως νωρίτερα εµφανίζονται υποτυπώδεις µορφές χορού, τραγουδιού και µίµησης. Η µίµηση πρέπει να προηγήθηκε όλων, γιατί ως προσποίηση της φωνής των ζώων, ήταν από τα σηµαντικά εφόδια για την εξαπάτησή τους, αλλά και για άλλες χρησιµότητες µε αποτέλεσµα προοδευτικά να γίνει µάλλον έµφυτη. Κατά µίαν άποψη τα σηµερινά µωρά υπάρχουν φορές που κλαίνε, προσποιούµενα ότι έχουν κάτι, για να προκαλέσουν το ενδιαφέρον. Αλλά, και η κοινωνική ζωή των ενηλίκων διαδραµατίζεται σε δύο επίπεδα. Στο επίπεδο των εξωτερικών εκδηλώσεων, που είναι εν µέρει ή πλήρως υποκριτικές, και σ’ εκείνες που εκφράζουν αυθεντικά τον εσωτερικό τους κόσµο.
«Οι σκιαγραφίες των χεριών, που βρέθηκαν σε πολλά µέρη κοντά στις ζωγραφιές των σπηλαίων και προφανώς προήλθαν από την αποτύπωση αληθινών χεριών, πιθανόν να έδωσαν πρώτες στον άνθρωπο την ιδέα της δηµιουργίας – του ποιείν – και να του έκαναν γνωστή τη δυνατότητα ότι το νεκρό και τεχνητό θα µπορούσε να είναι τέλεια όµοιο µε το ζωντανό και γνήσιο πρωτότυπο» .
Κατ’ αυτόν τον τρόπο: «Ο προµαγικός άνθρωπος πιθανό ν’ ανακάλυψε τυχαία τον δεσµό ανάµεσα στο πρωτότυπο και το αντίγραφο …»
«Οι δύο βασικές ιδέες, … που είναι προϋποθέσεις της τέχνης, µπορεί ν’ αναπτύχθηκαν την εποχή του προµαγικού πειραµατισµού και των ανακαλύψεων: δηλαδή η ιδέα της οµοιότητας και της µίµησης και η ιδέα να παράγεις κάτι από το τίποτα – πράγµα που στην πραγµατικότητα είναι η ίδια η δυνατότητα δηµιουργικής τέχνης» Η προµαγεία εξελίχτηκε σε µαγεία. Σε µία οργανωµένη πλέον ιεροτελεστία, άνευ θρησκείας βεβαίως, θεών και πνευµάτων, που φυσικά θα την εκτελούσαν κάπως περισσότερο εξειδικευµένα άτοµα, οι µάγοι ιερείς. Σ’ αυτό το πλαίσιο οι σπηλαιογραφίες αποβλέπουν σ’ ένα µαγικό και όχι σ’ ένα αισθητικό αποτέλεσµα.
«Οι εικόνες ήσαν τµήµα του τεχνικού µηχανισµού της µαγείας αυτής. ήσαν η «παγίδα» στην οποία έπρεπε να µπει το θήραµα ή µάλλον ήσαν η παγίδα µε το πιασµένο κιόλας ζώο – επειδή η εικόνα ήταν συνάµα και η αναπαράσταση και τα πράγµατα που αναπαριστάνονταν, και η ευχή και η εκπλήρωση της ευχής. Ο παλαιολιθικός κυνηγός και ζωγράφος νόµιζε ότι κατείχε το ίδιο το πράγµα της εικόνας, πως είχε αποκτήσει δύναµη πάνω στο αντικείµενο µε την απεικόνιση του αντικειµένου. Πίστευε ότι το πραγµατικό ζώο στ’ αλήθεια σκοτωνόταν, όπως και το ζώο που απεικονιζόταν στη ζωγραφιά»
Η διαφορά της ζωγραφικής των παλαιολιθικών ανθρώπων και των σηµερινών
παιδιών και συγχρόνων πρωτόγονων φυλών είναι ότι οι πρώτοι ζωγραφίζουν
απολύτως κατ’ αίσθηση, δηλαδή µόνον αυτά που βλέπουν, ενώ οι δεύτεροι ζωγραφίζουν και ορθολογικά, όχι µόνον αυτό που βλέπουν, αλλά και αυτό που ξέρουν.
Στην νεολιθική εποχή συµβαίνουν αφ’ ενός µεν η αυτονόµηση της τέχνης από την υπόλοιπη πρακτική ζωή και αφ’ ετέρου η µετάβαση της από τον απόλυτο νατουραλισµό, στη φορµαλιστική, γεωµετρικά διακοσµητική νοοτροπία, που έχει την βάση της στην αφαίρεση και είναι η µακροβιότερη στην παγκόσµια ιστορία, από το 5000 π.Χ. µέχρι το 500 π.Χ., εξαιρούµενης της κρητοµυκηναϊκής τέχνης.
Ενώ στην παλαιολιθική εποχή, ο άνθρωπος µε την άναρχη ζωή του κυνηγού δεν συσχέτιζε τη µοίρα του µε κάποια δύναµη που ήταν πέρα απ’ τον κόσµο – ζούσε σ’ έναν ενιαίο κόσµο και δεν υπήρχε τίποτε πέραν αυτού –, στη νεολιθική περίοδο η ενασχόληση µε την κτηνοτροφία και τη γεωργία και το ενδιαφέρον για την παραγωγή οδήγησαν στην ανακάλυψη και σε µία πρώτη προσέγγιση της φυσικής νοµοτέλειας, που ο άνθρωπος την εξήγησε ως εκπορευόµενη από µυστηριώδεις και υπερκόσµιες δυνάµεις.
Έτσι, από το µονισµό πηγαίνουµε στην δυαρχία. Πνεύµα και ύλη, ιδέα και πραγµατικότητα, ψυχή και σώµα, περιεχόµενο και µορφή για το έργο τέχνης.
«Αντί για το συγκεκριµένο χαρακτήρα της πραγµατικής ζωντανής πείρας, η τέχνη τώρα προσπαθεί ν’ αδράξει την ιδέα, την έννοια, την εσωτερική ουσία των πραγµάτων – να δηµιουργήσει σύµβολα πιο πολύ, παρά εξοµοιώσεις του αντικειµένου»
Η αυθυπαρξία της τέχνης προοδευτικά ολοκληρώθηκε και οδήγησε στις έξι βασικές µορφές της, που µε εξειδικεύσεις και συνδυασµούς αλλά και µε αρωγό την τεχνολογία έδωσαν το σηµερινό εκτεταµένο φάσµα της.
Στην εποχή µας προβάλλεται η νεωτεριστική τεχνοτροπία των πολυµέσων: Happening (συµβαίνοντα), Performance (ειδικές παραστάσεις), Action (Δρώµενα), Body art (τέχνη του σώµατος), Action – Performance (δρώµενες παραστάσεις) κ.λ.π.
«Ο εγκυκλοπαιδικός ορισµός της performance θα µπορούσε να είναι ο ακόλουθος: δηµόσια εκτέλεση ως έργο τέχνης, που δεν απαιτεί καµία ιδιαίτερη τεχνογνωσία, δεν έχει λειτουργία άλλη από το να υπάρξει φευγαλέα. συνδυάζει πολλά είδη τέχνης ή τείνει στο µηδενικό επίπεδο έκφρασης».
«Η performance υπάρχει µόνο στη συγκεκριµένη στιγµή. Όπως το είπε τέλεια ο Jochen Gerz: «µολονότι εκφράζει όσο πιο κοντά γίνεται τη ζωή, βρίσκεται όσο πιο κοντά γίνεται στο θάνατο». Αφού η λήθη είναι µέρος της µνήµης, η τέχνη performance υπάρχει µόνο στη µνήµη των θεατών».
«Είναι µια γιορτή της στιγµής … εξ ορισµού αµετακίνητη στο χώρο και µη αναπαράξιµη στο χρόνο»
(G. Gintz, Amand Labelle – Rojou X., Κινήµατα – σύγχρονης τέχνης).
«Από τις αρχές του 20ου αιώνα, οι καλλιτέχνες διεκδικούν ενεργό ρόλο στην κοινωνία (µε τη ίδια την άσκηση του καλλιτεχνικού τους έργου) και εµφανίζουν την τάση να αποκτήσουν µια πιο άµεση και πιο φυσική επαφή µε το κοινό .
Έτσι προάγγελος της τέχνης των πολυµέσων είναι ο Φουτουρισµός µε τον Marinetti να µιλάει για «εφήµερη τέχνη» και «θέατρο της έκπληξης», και Ντανταϊσµός. «Έχοντας µία ισχυρή σχέση µε τη ζωή και το παρόν, η τέχνη εµφανίζεται εφήµερη και ανιδιοτελής» «Γίνεται η ζωή ή τουλάχιστον η επιβεβαίωσή της».
«Τα συµβάντα (των πολυµέσων) γίνονται µε βάση ένα ελάχιστο πρόγραµµα και είναι ανοιχτά στον αυτοσχεδιασµό και στη συµµετοχή του κοινού. Ο J. Cage, που µελετά τη φιλοσοφία του Ζεν, επιδιώκει να κάνει µια τέχνη που δεν θα είναι διαφορετική από τη ζωή, αλλά θα είναι µια δράση µέσα στη ζωή».
Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι µε την performance γίνεται προέκταση, σύνδεση και συντονισµός του βασικού έργου τέχνης, µε άλλα είδη τέχνης, οπότε προκύπτει ένα υπερσύνθετο δηµιούργηµα. Το όλον αποτελεί, τρόπον τινά, µια πρόταση για την τέχνη του µέλλοντος, µε την συνένωση όλων των µορφών της, αλλά και της τεχνολογίας (τεχνοεπιστήµη)82 και προσδοκά µία ενεργητική συµµετοχή στο έργο του καλλιτέχνη, και του φιλότεχνου ακροατή – θεατή, για να παραχθεί το τελικό αποτέλεσµα.
Όλοι αυτά δείχνουν µία τάση επιστροφής της τέχνης στην κοιτίδα της, στη ζωή. «…γῆ εἶ καὶ εἰς γῆν ἀπελεύσει». Μήπως ολοκληρώθηκε ο κύκλος της τέχνης; Να ‘ναι άραγε η προαγεγγελθείσα από τον Hegel, εξαφάνισή της; (T. Adorno, Αισθητική Θεωρία). Ή µήπως θα έχει µια ευτυχή κατάληξη που θα επιλύσει κι ένα από τα κεντρικά προβλήµατα του σηµερινού ανθρώπου; Το πρόβληµα της αµεσότητας ή του µέσου σκοπού.
Δαπανούµε, κατά κανόνα, το µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα της ζωής µας υπηρετώντας κάποιο µέσο που θα οδηγήσει σε ένα σκοπό. Σκοπό που πολλές φορές, όταν τον επιτυγχάνουµε αποδεικνύεται χιµαιρικός ή ανάξιος ή παρωχηµένος.
Χιλιάδες στιγµές στη σύντοµη ζωή µας µένουν αδικαίωτες, για νάρθουν στις σιωπές και στις παύσεις µας, να ζητήσουν εξηγήσεις να µας γεµίσουν απογοήτευση, θλίψη κι ενοχές …
Δυστυχώς είναι πρακτικώς αδύνατο να µπορέσουµε να αποφύγουµε την εξυπηρέτηση του «µέσου». Η µόνη λύση είναι η υπέρβαση. Να δηµιουργήσουµε τον αισθητικό άνθρωπο. Σήµερα φαίνεται σαν ουτοπία.
Αν το περπάτηµα και οι κινήσεις µας γίνουν κινήσεις χορευτών, αν η συνοµιλία µας είναι διάλογος πεπαιδευµένων, µε σωστή άρθρωση, ηθοποιών, αν η θλίψη µας, ο πόνος µας, η χαρά µας γίνει τραγούδι … Γιατί θα είµαστε µια νότα µιας ουράνιας συµφωνίας, που θα ταξιδεύει αιώνια στο στερέωµα …
Με την ενότητα της τέχνης και της ζωής, δίδεται ευκαιρία να διατυπωθεί και µια άλλη ουτοπία. Ότι, ίσως, είναι ένα στάδιο για να άρει τον διχασµό του ανθρώπου σε υποκείµενο (εγώ) και αντικείµενο (οι άλλοι, ο κόσµος κ.λ.π.). Θα προηγηθεί, δηλαδή, η ενοποίηση όλων των µορφών της τέχνης, που θα οδηγεί, κατά τη διάρκεια της βίωσης της αισθητικής εµπειρίας, σε µία συνειδητή ταύτιση του αισθητικού εγώ µε τον αντικείµενο κόσµο και θα παρασύρει και την υπόλοιπη συνείδηση, όπως συµβαίνει και µε τα υπόλοιπα µερικά εγώ. το θρησκευτικό, το θεωρητικό και το ερωτικό Εγώ.
Και ίσως κάποτε µετά την ενότητα στον τοµέα της τέχνης να επακολουθήσει µια καθολική ενότητα των παραγώγων του ανθρωπίνου πνεύµατος, φιλοσοφίας, επιστήµης (τεχνολογίας), τέχνης, θρησκείας και ηθικής που θα φέρνει για κάποιες ώρες την καθολική, συνειδητή και αρµονική ταύτιση του υποκειµένου µε το αντικείµενο, όπου ο άνθρωπος θα βρίσκει την απόλυτη πλήρωσή του, την γαλήνη του, τον παράδεισό του…
Όµως, πέραν από το όραµα… Σύνδροµο της ανθρώπινης ύπαρξης είναι η αγωνία και η αναζήτηση. Τα πράγµατα ήταν πάντοτε δύσκολα. Στο βάθος ο άνθρωπος ελπίζει. Και από την ψυχή του βγαίνουν κραυγές που αναζητούν την εκπλήρωση της προσδοκίας, που είναι η ίδια η ζωή…
Έτσι, η ωδή του Χαίλντερλιν, από το «Άρτος και οίνος», θα είναι πάντοτε
επίκαιρη…
«Όµως πού είν’ οι θρόνοι; πού οι ναοί και τα δοχεία, πού
τα πλήρη νέκταρος, πού τα άσµατα προς τέρψιν των Θεών;
πού, µα πού λοιπόν αστράφτουν οι χρησµοί που
προορίζονται να φθάσουν µακριά;
Καθεύδουν οι Δελφοί και που άραγε αντηχεί
το µέγα πεπρωµένο;»
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία
Α. Γεωργίου, Ηράκλειτος, εκδ. Γκοβόστη
Α. Δήμου – Τζαβάρα, Η κατανόηση ως ανοιχτότητα κατά τον M. Heidegger, εκδ. Δωδώνη 1995
Heidegger, Τι είναι μεταφυσική; προλεγόμενα – μετάφραση – σχόλια, Π.Κ. Θανασάς, εκδ. Πατάκη
Heidegger, Είναι και χρόνος, πρόλογος – μετάφραση – σχόλια, Γ. Τζαβάρας, εκδ. Δωδώνη 1995
Heidegger, Τα βασικά προβλήματα της φαινομενολογίας, επιλογή κειμένων – μετάφραση, Π. Κόντος, εκδ. Γνώση 1999
Heidegger, Διαμονές: Το ταξίδι στην Ελλάδα, πρόλογος – μετάφραση, Γ. Φαράκλας, εκδ. Κριτική 1998
Heidegger, Τι είναι φιλοσοφία; εισαγωγή – μετάφρ. – σχόλια, Β. Μπιτσώρης, εκδ. Άγρα 1989 .
Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ήλιος», Μαρξ, εκδ. Εγκυκλοπαιδική Επιθεώρηση «Ήλιος», Τόμος 13
Πλάτων, Φαίδρος 226c, μετάφρ. – εισαγ. – σχόλια, Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, εκδ. Κάκτος 1993
Πλάτων, Φίληβος 57e, 58a, εισαγ. – μετάφρ. – σχόλια, Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, εκδ. Κάκτος