Το έχω ξαναδεί;… Ή μήπως όχι;

Άρθρο: Φωτεινή Μαυρογιώργη,
Ψυχολόγος

Επιμέλεια: Μαρία Σουρτζή,
Φιλόλογος

Ακόμη και οι πιο ορθολογιστές από εμάς το έχουμε βιώσει κάποια στιγμή στη ζωή μας. Μιλάμε με τους φίλους μας ή βρισκόμαστε σε ένα μέρος που δεν έχουμε επισκεφτεί ξανά, όταν ξαφνικά ένα έντονο συναίσθημα μας κατακλύζει… αυτό το έχουμε ξαναζήσει! Η οικειότητα και ομοιότητα της συγκεκριμένης κατάστασης είναι συγκλονιστική. Η αίσθηση γίνεται ισχυρότερη πριν υποχωρήσει και στη συνέχεια εξαφανίζεται πλήρως… όλα μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Νομίζετε ότι έχουμε την ικανότητα να προβλέπουμε το μέλλον;

Το déjà vu είναι γαλλικός όρος που σημαίνει «το έχω ξαναδεί» ενώ στην ελληνική βιβλιογραφία απαντάται με τον όρο «προμνησία». Το συγκεκριμένο φαινόμενο κάνει για πρώτη φορά την εμφάνισή του στην επιστημονική βιβλιογραφία τα τέλη του 1800. Χρειάστηκε, ωστόσο, ένας αιώνας μέχρι να δοθεί ένας κατάλληλος ορισμός. Ο πλέον αποδεκτός, από την επιστημονική κοινότητα, ορισμός είναι αυτός που προτάθηκε το 1979 από τον Dr. Vernon Neppe, σύμφωνα με τον οποίο το déjà vu αναφέρεται σε «μία αυθαίρετη εντύπωση οικειότητας του παρόντος που βιώνει το υποκείμενο με μία απροσδιόριστη -τοπικά και χρονικά- παρελθούσα εμπειρία». Η εμπειρία της προμνησίας συνοδεύεται συνήθως από μία αίσθηση «παράξενου» και αποδίδεται από το υποκείμενο της εμπειρίας σε όνειρό του, παρά το γεγονός ότι υπάρχει η αίσθηση ότι η εμπειρία έχει πραγματικά υπάρξει στο παρελθόν.

Έχει αναφερθεί ότι εμφανίζεται στο 60-70% των ανθρώπων, συνήθως μεταξύ των ηλικιών 15 έως 25. «Μία υπόθεση -σχετικά με τις ηλικίες εμφάνισης του φαινομένου- σχετίζεται με το ότι το déjà vu είναι ένα είδος αστοχίας που συμβαίνει καθώς ο εγκέφαλος ωριμάζει», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Alan Brown, καθηγητής ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο Southern Methodist. Ή θα μπορούσε να οφείλεται στο ότι καθώς οι άνθρωποι γερνούν το εύρος των εμπειριών τους αυξάνεται, γεγονός που καθιστά τις νέες καταστάσεις λιγότερο ενδιαφέρουσες και λιγότερο πιθανές να πυροδοτήσουν ένα επεισόδιο déjà vu. Αυτή η θεωρία μπορεί να εξηγήσει γιατί άτομα που ταξιδεύουν συχνά αναφέρουν περισσότερα επεισόδια déjà vu σε σχέση με άλλους.

Κατά κύριο λόγο η «προμνησία» ερευνάται ως σύμπτωμα επιληψίας του κροταφικού λοβού ή σχιζοφρένειας. Σε ανθρώπους χωρίς ψύχωση ή επιληψία κροταφικού λοβού, το φαινόμενο déjà vu μπορεί να εξηγηθεί με βάση: την προσοχή, τη μνήμη, τη διπλή επεξεργασία και το νευρολογικό υπόβαθρο.

Οι εξηγήσεις με βάση την προσοχή αναφέρονται σε μία αρχική αντίληψη που διαμορφώνεται υπό περιορισμένη προσοχή η οποία στη συνέχεια ακολουθείται από μία δεύτερη αντίληψη υπό πλήρη προσοχή. Για παράδειγμα, αν είσαι έτοιμος να ξεκλειδώσεις την πόρτα του σπιτιού σου και η προσοχή σου αποσπάται στιγμιαία από ένα θόρυβο στο βάθος, όταν επιστρέψεις να ξεκλειδώσεις την πόρτα, αυτή η πρώτη αντίληψη του ερεθίσματος μπορεί να φαίνεται πιο αμυδρή. Αξίζει να σημειωθεί ότι η απόσπαση της προσοχής που χωρίζει τις δύο αυτές αντιλήψεις θα μπορούσε να είναι τόσο φευγαλέα σαν ριπή οφθαλμού. Πρόκειται για την θεωρία της «ετεροχρονισμένης ενεργοποίησης νευρώνων», σύμφωνα με την οποία το ίδιο ερέθισμα φτάνει στον εγκέφαλο με μικρή καθυστέρηση, αρκετή όμως για να πιστεύει το άτομο ότι το ζει δεύτερη φορά.

Οι εξηγήσεις που αφορούν την μνήμη υποστηρίζουν ότι κάποιες λεπτομέρειες από τη νέα εμπειρία είναι οικείες, αλλά η πηγή αυτής της οικειότητας έχει ήδη ξεχαστεί. Η παραδοχή αυτής της εξήγησης είναι ότι οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με αμέτρητες καταστάσεις κατά τη διάρκεια της ημέρας, αλλά δεν δίνουν προσοχή σε όλες αυτές τις πληροφορίες. Ο Art Markman, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τέξας, έχει ασχοληθεί με το παράδειγμα της μνήμης των αντικειμένων. Αν οπτικοποιήσεις ένα πολύ γνωστό αντικείμενο σε μία άγνωστη κατάσταση, θα αναγνωρίσεις ότι έχεις δει το αντικείμενο αυτό προηγουμένως. Για παράδειγμα, αν ανοίξεις την πόρτα σε ένα νέο εστιατόριο και η διαρρύθμιση είναι παρόμοια με τα εστιατόρια που έχεις πάει προηγουμένως, τότε θα αισθανθείς πιο άνετα λόγω της οικειότητας. Αν η ρύθμιση είναι πανομοιότυπη με παρελθούσες περιπτώσεις, τότε μπορεί να κατακλύζεσαι από μία έντονη αίσθηση γνώσης, την αίσθηση του déjà vu.

Οι εξηγήσεις διπλής επεξεργασίας του déjà vu δείχνουν ότι δύο συνήθως συγχρονισμένες γνωστικές διαδικασίες γίνονται στιγμιαία ασύγχρονες. Για παράδειγμα η οικειότητα και η ανάκτηση θα μπορούσαν να βρεθούν εκτός συγχρονισμού. Εναλλακτικά, η αντίληψη και η μνήμη θα μπορούσαν να γίνουν ασύγχρονες.

Οι νευρολογικές εξηγήσεις του déjà vu αποδίδουν αυτό το φαινόμενο είτε σε μια μικρή, παροδική επιληψία του κροταφικού λοβού σε άτομα χωρίς επιληψία ή καθυστέρηση στην νευρωνική μετάδοση ανάμεσα στα μάτια, τα αυτιά ή άλλα αντιληπτικά όργανα και σε κέντρα επεξεργασίας ανώτερης τάξης στον εγκέφαλο.

Τέλος μερικά στοιχεία σχετικά με τους ανθρώπους που έχουν βιώσει επεισόδια déjà vu:

• έχουν ενεργή φαντασία και ανακαλούν εύκολα τα όνειρά τους,
• είναι κουρασμένοι ή κάτω από υπερβολικό άγχος,
• είναι άτομα υψηλού μορφωτικού επιπέδου και καλής κοινωνικοοικονομικής κατάστασης,
• είναι ανοιχτόμυαλοι ή πολιτικά φιλελεύθεροι -ανεξάρτητα από το κόμμα στο οποίο πρόσκεινται.

Δεν υπάρχει απλή εξήγηση σχετικά με την εμφάνιση του déjà vu. Στην πραγματικότητα υπάρχουν ακόμη περισσότερες θεωρίες που περιγράφουν τους λόγους για τους οποίους συμβαίνει, που κυμαίνονται από παραφυσικούς και παραψυχολογικούς μέχρι μνήμες που σχηματίζονται από έμμεσες εμπειρίες (π.χ. σκηνές ταινίας).

Για αναλογιστείτε τώρα… μήπως αυτά τα έχετε ξαναδιαβάσει; Σας φαίνονται οικεία; Ή βιώνετε και εσείς άλλο ένα κοινό déjà vu;

Προτεινόμενη βιβλιογραφία:

Jones M. D., Flaxman L. (2010). The Déjà Vu Enigma: A Journey Through the Anomalies of Mind, Memory and Time. Franklin Lakes (NJ): New Page Books.