Χριστίνα ΒαϊζίδουΆρθρο: Χριστίνα Βαϊζίδου,
Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπεύτρια
Επιμέλεια: Θεοδώρα Βαγιώτη,
Φιλόλογος
Charlotte: I just don’t know what I’m supposed to be.
Bob: You’ll figure that out. The more you know who you are, and what you want, the less you let things upset you. (Lost in translation, 2003).
Και έτσι όμορφα κι απλά, χαμένοι στη μετάφραση, συνοψίσαμε και τις δύο κρίσεις ηλικίας. Αυτή των 25-30, την πλέον λεγόμενη quarter life crisis, η οποία συνδέεται περισσότερο με την αμφισβήτηση και την αναζήτηση ταυτότητας και εκείνη των 45-50, τη mid life crisis, που παραπέμπει στη συνειδητοποίηση του ποιοι είμαστε και στην εκ νέου αμφισβήτηση. Οι κρίσεις ηλικίας μπορούν να αποτελέσουν και ένα φυσιολογικό στάδιο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς μας και τελικά στην εδραίωση αυτής.
Εκεί λοιπόν που ζεις κανονικά τη ζωή σου, ξυπνάς ένα πρωί «εδώ, στο χείλος των 30». Αν και είναι απλά ένα διαφορετικό κεράκι στην τούρτα γενεθλίων, σε κάνει να αναρωτιέσαι «τι αριθμός, Θεέ μου, κι αυτός;». Σε τρομάζει. Κοιτάς τη ζωή σου και αρχίζεις να σκέφτεσαι: υποτίθεται ότι θα έπρεπε να είσαι ώριμος, να έχεις κατασταλάξει. Κάποτε είχες θέσει στόχους με ορόσημο τα 30. Και τώρα είτε συνειδητοποιείς ότι δεν τους πέτυχες είτε αναρωτιέσαι αν αυτό ήθελες από τη ζωή σου, αν είναι η ζωή που επέλεξες. Έχουμε την τάση να χρησιμοποιούμε τα τελευταία χρόνια της κάθε δεκαετίας ως ευκαιρία για να αξιολογήσουμε τη ζωή μας και να προχωρήσουμε σε αλλαγές. Πρόκειται για μία περίοδο υπαρξιακής αγωνίας, ανασφάλειας, αμφιβολίας, προβληματισμού και απογοητεύσεων, που σηματοδοτεί την είσοδό μας στον «αληθινό» κόσμο. Η αβεβαιότητα οδηγεί σε συγκρουσιακές διαδικασίες σε σχέση με την ταυτότητα του ατόμου.
Bob: What do you do?
Charlotte: I’m not sure yet, actually. (Lost in translation, 2003).
Ο αναπτυξιακός ψυχολόγος Erik Erikson (1959) διακρίνει 8 στάδια-κρίσεις κατά τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου, εντοπίζοντας μία εξ αυτών στη νέα ενήλικη ζωή, με κεντρικό θέμα τις σχέσεις. Θεωρεί ότι μετά τη διαμόρφωση της προσωπικής ταυτότητας στην εφηβεία, τα άτομα αντιμετωπίζουν υπαρξιακά ερωτήματα και εσωτερικές συγκρούσεις, στην αναζήτηση της επιθυμητής σχέσης.
Θα έπρεπε να έχεις μία σοβαρή σχέση αν όχι ήδη οικογένεια, μια και όλοι γύρω σου παντρεύονται. Αγχώνεσαι για το πότε θα έρθει η σειρά σου, αν και δεν είσαι ακόμη σίγουρος ότι ο γάμος και τα παιδιά είναι αυτό που θέλεις. Σε ρωτάει η μητέρα σου ή έστω μια θεία πότε θα παντρευτείς και δεν ξέρεις τι να της πεις, σε ρωτάνε αν είσαι ευτυχισμένος που παντρεύτηκες, σε ρωτάει το παιδί σου γιατί είναι κακός ο κόσμος ή τα αδέρφια σου πότε θα κάνεις παιδί. Και το τρομακτικό της υπόθεσης είναι ότι συνειδητοποιείς ότι δεν ξέρεις τι θέλεις και ότι ο χρόνος που περνάει και όχι τα θέλω σου είναι τελικά ο μόνος παράγοντας που ασκεί κάποια πίεση πάνω σου.
Το επαγγελματικό κομμάτι και οι οικονομικές συνθήκες των τελευταίων ετών εντείνουν αυτή την κρίση. Οι νέοι αργούν να βρουν δουλειά, να ανεξαρτητοποιηθούν οικονομικά και να περάσουν έτσι και στο πρακτικό κομμάτι της ενηλικίωσης. Κοντεύουν έτσι στα 30 και βρίσκονται αντιμέτωποι με κοινωνικές και εσωτερικευμένες προσδοκίες, που δεν είναι έτοιμοι να αντιμετωπίσουν. Αυτό μάλιστα οδήγησε πλέον στη χρήση του όρου “the peter pan generation”. Περνούν ορισμένα χρόνια προσπαθώντας να βρουν τη δουλειά που τους ταιριάζει, σε ένα ατέρμονο παιχνίδι απογοητεύσεων, άγχους και απόρριψης και τελικά βρίσκονται σε κάποια κρίσιμη καμπή τους να αναρωτιούνται: έχω επιλέξει αυτό που μου ταιριάζει; Μπορώ να το κάνω για το υπόλοιπο της ζωής μου; Και αν όχι, μπορώ να το ρισκάρω να βγω ξανά στην αρένα; Θα μπορέσω να συντηρήσω εμένα και την εικονική, αλλά ενταγμένη στο πλάνο οικογένειά μου; Μήπως τελικά δεν ήθελα να γίνω δικηγόρος, αλλά αστροφυσικός; Και γιατί παράτησα το όνειρο να γίνω κομμώτρια;
Οι αμφιβολίες είναι αμέτρητες και όλες καταλήγουν στην ερώτηση: ποιος είμαι και ποιος θέλω να γίνω. Συγκρίνεις τη ζωή σου με αυτή των φίλων και των γύρω σου και ό,τι και να έχεις πετύχει δεν είναι αρκετό, μια και αρχίζεις να συνθέτεις εκ νέου το χάρτη των ονείρων που δεν έχεις πραγματοποιήσει και να τον πασπαλίζεις με το άγχος του αν θα προλάβεις. Φιλοσοφείς τη ζωή, ψάχνεις το νόημα, δεν το βρίσκεις, αποδέχεσαι ίσως ότι δεν υπάρχει. Αποφασίζεις να ανακαλύψεις τον εαυτό σου, νοικοκυρεύεσαι, παίρνεις ένα σακίδιο για να γνωρίσεις τον κόσμο, γιατί η φυγή είναι η λύση. Ανακαλύπτεις ξανά τον εαυτό σου. Αυτή η κρίση είναι αφύπνιση, είναι εκ νέου προσδιορισμός ταυτότητας μίας ίσως μεταχρονολογημένης εφηβείας.
«I’m stuck. Does it get easier?» (Charlotte, Lost in translation, 2003). Και συνεχίζεις. Πολλές φορές κάνοντας ορισμένες αλλαγές ως προς τον τρόπο ζωής σου, μετά από αυτή την ηλικία ορόσημο. Οδεύεις ακλόνητος, με νέες εμπειρίες και με τη σιγουριά ότι υπάρχει ζωή και μετά τα 30 προς την επόμενη κρίση ηλικίας.
Τον όρο «κρίση μέσης ηλικίας» τον επινόησε ο Καναδός ψυχαναλυτής Elliott Jacques το 1965, έχοντας όμως κάτι διαφορετικό στο μυαλό του. Ο Jacques περιέγραψε την κρίση μέσης ηλικίας ως ένα κατεξοχήν πρόβλημα των ανδρών, θεωρώντας τις μεταβολές στην ψυχολογία των γυναικών ως άρρηκτα συνδεδεμένες με την εμμηνόπαυση και εξαιτίας αυτού ως μία ξεχωριστή διεργασία. Προσπάθησε μάλιστα να εξετάσει ποια είναι η σχέση της μέσης ηλικίας με τη δημιουργική ιδιοφυΐα (Death and the Midlife Crisis, International Journal of Psychoanalysis, 1965). Διαχωρίζει έτσι τρεις τύπους ανθρώπων: ο πρώτος αισθάνεται ότι έχει εξαντλήσει τη δυναμική του και δε θα μπορέσει να δημιουργήσει ξανά κάτι αντίστοιχο της νεότητας. Ο δεύτερος τύπος χαρακτηρίζεται από ανησυχία και αγωνία για επίτευξη των στόχων που έχει θέσει. Ο τρίτος τύπος αναπτερώνεται από τη συνειδητοποίηση της ωριμότητας της μέσης ηλικίας και αλλάζει δημιουργικά προς το καλύτερο.
Η φράση “κρίση μέσης ηλικίας” μπήκε ευρέως στην καθομιλουμένη στα τέλη της δεκαετίας του εβδομήντα, όταν ο ψυχολόγος Daniel Levinson, δημοσίευσε το βιβλίο Οι εποχές της ζωής ενός άντρα (1978). Σύμφωνα με τον Levinson, αυτές οι κρίσεις χαρακτηρίζονται από μια επίπονη απομυθοποιητική διαδικασία, που απορρέει από τη σύγκριση των νεανικών ονείρων και της πραγματικότητας του σήμερα. Η επανεξέταση της ζωής προκαλεί κατάθλιψη, άγχος, μια μορφή απελπισίας, μιας επιθυμίας του ‘τώρα-ή-ποτέ’ έτσι ώστε να ζήσεις ότι έχεις στερηθεί μέχρι τότε.
Η κρίση μέσης ηλικίας υποτίθεται ότι μας προσβάλλει όταν οι περισσότεροι εξ ημών έχουν συμφιλιωθεί με τον εαυτό τους. Μόνο που ξαφνικά ανακαλύπτουμε ότι περάσανε πολλά χρόνια της ζωής, κάνουμε μία ανασκόπηση, κοιτάμε τον εαυτό μας και η αναζήτηση ξεκινά. Πρόκειται για μια περίοδο επανεκτίμησης και αποπροσανατολισμού. Έχουμε μία σαφή πλέον εικόνα του εαυτού μας, της ζωής μας, της καριέρας, της οικογένειας και επαναπροσδιορίζουμε το κατά πόσον επικεντρωθήκαμε σε πράγματα που θέλαμε ή αμελήσαμε όσα αποζητούσαμε. Η περίοδος αυτή, κατά την οποία ο άνθρωπος δεν είναι ούτε νέος αλλά ούτε και πολύ μεγάλος, του δημιουργεί συχνά συναισθηματική φόρτιση υπό την πίεση της ανασκόπησης. Η πηγή του προβλήματος συνήθως είναι η πικρή συνειδητοποίηση ότι ο υπολειπόμενος χρόνος ζωής είναι μικρότερος από αυτό που έχει ήδη ζήσει.
Συχνά πρόκειται για εγωκεντρικά άτομα, με ναρκισσιστικά στοιχεία προσωπικότητας, τα οποία έρχονται αντιμέτωπα με την απώλεια, την απογοήτευση και το μεγαλύτερο ναρκισσιστικό πλήγμα: το επερχόμενο γήρας. Αρχίζει μία εκτεταμένη ενασχόληση με ζητήματα υγείας και ορισμένες φορές και ένας έντονος φόβος θανάτου. Συνειδητοποιούν ότι η ομορφιά χάνεται, ότι τα αποθέματα σιγά σιγά στερεύουν. Πρόκειται λοιπόν και για μία κρίση αυτοπεποίθησης.
Charlotte: You’re probably just having a mid-life crisis. Did you buy a Porsche yet? (Charlotte, Lost in translation, 2003).
Η συμπεριφορά των ατόμων με κρίση μέσης ηλικίας αλλάζει. Ξαφνικά δεν τους αρέσει η δουλειά τους, διαπιστώνουν ότι έχουν χάσει τον ενθουσιασμό στη σχέση τους και νιώθουν εγκλωβισμένοι σ’ αυτή. Είναι ευερέθιστοι ή άλλοτε καταθλιπτικοί ή με συχνές εναλλαγές της διάθεσης. Συχνά ρέπουν προς συμπεριφορές, οι οποίες θα τονίσουν την παραμονή τους σε ένα στάδιο αέναης νεότητας και θα τους βοηθήσουν να καλύψουν τυχόν απωθημένα, όπως ένα πιο γρήγορο αμάξι, ένα νεανικό κούρεμα, ένας άλλος σύντροφος, η αγορά ακριβών αντικειμένων χωρίς δεύτερη σκέψη. Παρατηρείται μία προσκόλληση στην εμφάνιση και στο σώμα με την έννοια της υγείας και της καλής φυσικής κατάστασης, που θα επιτευχθεί βεβαίως με δίαιτα και γυμναστική. Συχνά αισθάνονται ανήμπορα να κάνουν αλλαγές, σαν να έχουν κολλήσει σε ένα στάδιο βάλτου και απάθειας. Καταλαμβάνονται από αίσθημα μοναξιάς. Αναζητούν εκ νέου το νέο νόημα της ζωής.
Σίγουρα, ως προς την εμφάνιση ή όχι μίας κρίσης ηλικίας, σημαντικό ρόλο παίζουν τα πρότυπά μας –κοινωνικά, οικογενειακά- τα οποία υποδεικνύουν τη σημασία της νεότητας και τις προϋποθέσεις της ευτυχίας και της επιτυχίας. Επιπλέον οι σκέψεις και οι ανησυχίες μας καθορίζονται και με βάση τις προσωπικές εμπειρίες και τα βιώματα του καθενός. Τελικά, όμως, ίσως θα έπρεπε εκείνη τη στιγμή να λουφάξουμε αναπαυτικά στην κουνιστή πολυθρόνα που ονειρευτήκαμε να έχουμε και να ακούσουμε εκείνη την ψιθυριστή φωνή στο αυτί που λέει: «Δε φταίω εγώ που μεγαλώνω. Χτυπάει πισώπλατα ο χρόνος.»
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Erikson, Ε. H. (1959) Identity and the Life Cycle. New York: International Universities Press.
Freund A.M. & Ritter J.O. (2009). Midlife Crisis: A debate. Gerontology;55:582–591.
Kruger, Α. (1994). The Midlife Transition: Crisis or Chimera?. Psychological Reports.
Levinson, D. J., Darrow, C. N, Klein, E. B. & Levinson, M. (1978). Seasons of a Man’s Life. New York: Random House.
Neugarten. (1979). Time, Age and Life Cycle. American Journal of Psychiatry.
Orville G.B. (1976). Theories of the male mid-life crisis. The Counseling Psychologist, Volume: 6 issue: 1, page(s): 2-9, 1976.