Χριστίνα ΒαϊζίδουΆρθρο: Χριστίνα Βαϊζίδου,
Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπεύτρια
Επιμέλεια: Θεοδώρα Βαγιώτη,
Φιλόλογος
Θα έσβηνες κάποιο πρόσωπο ή μια ανάμνηση αν ήταν στο χέρι σου; Ποια θα επέλεγες και γιατί; Και τελικά θα είχε νόημα; Μπορούμε να σβήσουμε κάτι για πάντα και καθάριοι να πορευτούμε με λευκή σελίδα μετά από το λωτό ή το νερό της λησμονιάς;
Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν ευχηθεί κάποια στιγμή να μπορούσαν με μια μαγική γόμα ή με ένα χάπι να σταματήσουν να σκέφτονται κάτι, να το ξεπεράσουν και να είναι σαν να μη συνέβη ποτέ. Παρά τη δυσάρεστη χροιά αυτών των αναμνήσεων, οι περισσότεροι άνθρωποι κατορθώνουν να συνεχίσουν να ζουν μια φυσιολογική ζωή. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως αυτές ανθρώπων με μετατραυματική διαταραχή (PTSD), οι τραυματικές εμπειρίες και συνακόλουθες αναμνήσεις συνοδεύονται από ψυχιατρική συμπτωματολογία, με άγχος και διαταραχές της διάθεσης.
Οι αναμνήσεις διαμορφώνονται στο επίπεδο των νευρωνικών συνάψεων μέσω ενεργοποίησης πρωτεϊνών, οι οποίες δημιουργούν και στη συνέχεια κρατούν ζωντανή την ανάμνηση. Ως απάντηση σε εξωτερικά ερεθίσματα προκαλούνται βιοφυσικές και βιοχημικές μεταβολές στον εγκέφαλο, οι οποίες οδηγούν στην αποθήκευση μίας πληροφορίας ως ανάμνηση (Semon, 1921). Ορισμένοι νευρώνες είναι επιφορτισμένοι με τη δημιουργία αναμνήσεων, που σχετίζονται με το αίσθημα του φόβου ή της επικείμενης απειλής. Οι αναμνήσεις δεν αποθηκεύονται σε κάποια συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφάλου αλλά δημιουργούν νέες νευρωνικές συνδέσεις, αλλάζουν ουσιαστικά το “δίκτυο” των κυττάρων μας. Κάθε φορά που “επισκεπτόμαστε” ξανά νοητικά μια ανάμνηση, την επανενεργοποιούμε, της δίνουμε δύναμη και ταυτόχρονα την αναπλάθουμε προσπαθώντας να τη “ζήσουμε” ξανά (reconsolidation). Επίσης, κάθε φορά που ανακαλούμε ένα γεγονός στη μνήμη μας, εντείνουμε τα συναισθήματα που έχουμε συνδέσει με αυτό, όπως το φόβο, τον πόνο, τη θλίψη.
Στην περίπτωση της αρνητικής μνήμης, έχουμε αναμνήσεις επιφορτισμένες από έντονο αρνητικό συγκινησιακό φορτίο, οι οποίες συχνά έχουν ως αποτέλεσμα την παραγωγή αρνητικών σκέψεων για τον ίδιο μας τον εαυτό. Όποτε οι αναμνήσεις αυτές επιστρέφουν, φέρνουν μαζί τους αναπόφευκτα την αίσθηση και τις σκέψεις που είχαν δημιουργήσει. Το κοινό χαρακτηριστικό των επακόλουθων σκέψεων-συμπερασμάτων είναι η ακραία και άκαμπτη υπεργενίκευση. Ο εγκέφαλός μας βασίζεται αποσπασματικά σε ένα μεμονωμένο γεγονός, αποτυγχάνοντας να το διερευνήσει στα πλαίσια της ολότητάς μας ως άτομα. Κάτω από φυσιολογικές συνθήκες ο εγκέφαλός μας είναι ικανός για σύνθετες γνωστικές διεργασίες και λαμβάνει υπόψη του μία πληθώρα εμπειριών, πράξεων και δυνατοτήτων, προκειμένου να οδηγηθεί σε ένα συμπέρασμα. Απομονώνει την εμπειρία, την αξιολογεί υπό το πρίσμα της συνολικής μνήμης και οδηγεί σε λειτουργικές λύσεις. Στην περίπτωση των ως άνω αναφερόμενων αρνητικών εμπειριών όμως η ροή της σκέψης είναι αυστηρά περιοριστική, δεν υπόκειται σε λογικά επιχειρήματα και οδηγεί σε δυσλειτουργικά συμπεράσματα.
Μπορούμε όμως να σβήσουμε τις αναμνήσεις αυτές; Μπορούμε να ξεχάσουμε; Ο κλάδος της ψυχοτραυματολογίας χρησιμοποιεί μεθόδους όπως το EMDR (απευαισθητοποίηση και επανεπεξεργασία μέσω οφθαλμικών κινήσεων), δίνοντας στον εγκέφαλό μας τη δυνατότητα να εντοπίσει τις οδυνηρές αναμνήσεις και να τις επεξεργαστεί, αφαιρώντας τις δυσλειτουργικές πεποιθήσεις και ενσωματώνοντας την εμπειρία στην προσωπική μας ιστορία, ώστε να σταματήσει να μας πληγώνει. Οι τεχνικές αυτές δηλαδή δε σβήνουν τα γεγονότα αλλά τις αρνητικές τους επιπτώσεις.
Έρευνες που έγιναν σε σαλιγκάρια στο Columbia University Medical Center (CUMC) και στο McGill University έχουν δείξει ότι ενδέχεται να είναι εφικτή η παραγωγή φαρμακευτικών ουσιών, οι οποίες θα μπορούσαν να διαγράψουν αυτού του είδους τις αναμνήσεις, διατηρώντας παράλληλα άθικτες τις υπόλοιπες. Ένδειξη για φαρμακευτική αντιμετώπιση με αυτές τις ουσίες θα υπήρχε σε περιπτώσεις μετατραυματικών διαταραχών και σε εξαρτήσεις από ουσίες. Στις έρευνες φάνηκε ότι κατά τη διάρκεια ενός τραυματικού γεγονότος, αποθηκεύονται στη μνήμη μας δεδομένα άμεσα και έμμεσα σχετιζόμενα με την εμπειρία αυτή. Τα δεύτερα αποτελούνται από τυχαία ερεθίσματα και πληροφορίες, όπως π.χ. ότι έβρεχε το βράδυ που μας λήστεψαν. Οι μη άμεσα σχετιζόμενες πληροφορίες οδηγούν πολλές φορές σε δυσλειτουργικές συμπεριφορές και φοβίες και μπορούν να αποτρέψουν το άτομο από χρήσιμες, καθημερινές δραστηριότητες καθώς τις σχετίζει με το τραυματικό γεγονός, ενώ οι άμεσα σχετιζόμενες είναι χρήσιμες και δύνανται να προφυλάξουν το άτομο στο μέλλον. Στην έρευνα βρέθηκε ότι μπορούμε να σβήσουμε τις δεύτερες αναμνήσεις, χωρίς να επηρεάσουμε τις πρώτες στοχεύοντας φαρμακευτικά σε συγκεκριμένες πρωτεΐνες (Hu, Schacher και συν., 2017). Σε πειράματα παρόμοιου σκεπτικού, ερευνητές προσπάθησαν να προκαλέσουν μετατροπές στο μεταβολισμό και τη συνδεσιμότητα νευρωνικών κυττάρων, υποβοηθώντας έτσι ποντίκια να διαγράψουν μία ανάμνηση (Johannes Gräff και συν., 2014).
Παράλληλα, άλλες μελέτες κατόρθωσαν να δείξουν ότι η ενεργητική προσπάθεια να ξεχάσουμε μπορεί να σβήσει ακόμη και τα ίχνη που αφήνουν οι εμπειρίες στο υποσυνείδητό μας. Με τη βοήθεια του FMRI (Functional Magnetic Resonance Imaging ή Λειτουργική Απεικόνιση Μαγνητικού Συντονισμού) παρατηρήθηκε μειωμένη δραστηριότητα στον οπτικό φλοιό, που σχετίζεται με την νοητική απεικόνιση μιας ανάμνησης, των ατόμων που προσπάθησαν να ξεχάσουν (Gagnepain, Henson & Anderson 2017). Στην περίπτωση των ανθρώπων, η προσπάθεια αυτή επιτυγχάνεται αν προσπαθήσουμε να αποσυνδέσουμε το αντικείμενο της ανάμνησης από το πλαίσιο μέσα στο οποίο το εντάσσουμε. Π.χ. εάν ένα τραγούδι μας θυμίζει χωρισμό, θα πρέπει να ακούσουμε αυτό το τραγούδι σε νέο περιβάλλον, έτσι ώστε ο εγκέφαλός μας να έχει τη δυνατότητα να το συνδέσει με κάτι άλλο. Ο στόχος της ενεργητικής απώθησης μίας ανάμνησης είναι μετά από κάποιο καιρό, η ανάκλησή της να μην είναι πλέον εφικτή.
Όλα αυτά όμως δεν είναι παρά στοιχεία σε ερευνητικό επίπεδο και δεν ξέρουμε κατά πόσο μπορούν να προεκταθούν σε περίπλοκα νευρωνικά συστήματα όπως το ανθρώπινο και σε αναμνήσεις που σχετίζονται με έντονη συναισθηματική φόρτιση.
Παρόλο που οι έρευνες γίνονται προς το παρόν σε σαλιγκάρια και ποντίκια, ανακύπτουν ποικίλες ερωτήσεις ηθικού προβληματισμού, ειδικά αν αναλογιστούμε ότι πολλοί ερευνητές έχουν εκφράσει την ελπίδα τους, η φαρμακοβιομηχανία να στραφεί προς την ανάπτυξη φαρμάκων ειδικών να διαγράφουν αναμνήσεις μας. Η πιθανότητα ανάπτυξης ενός τέτοιου φαρμάκου ενέχει τον κίνδυνο της κατάχρησης, ειδικά αν αναλογιστεί κανείς πόσα μέσα προσπαθεί να χρησιμοποιήσει ο άνθρωπος προκειμένου να ξεχάσει ή να μειώσει τον πόνο (αναλγητικά, αλκοόλ, υπνωτικά κτλ.).
Οι τραυματικές αναμνήσεις, αν και οδυνηρές, είναι αυτές που μας διαμορφώνουν σαν άτομα, μέσα από την αποτυχία, την απόρριψη και τα δάκρυα. Αν σβήσουμε αναμνήσεις, γιατί αξιολογούμε κάποιες πράξεις ως λάθος ή πολύ οδυνηρές, δεν κινδυνεύουμε χωρίς τη γνώση, να επαναλάβουμε τα ίδια λάθη, παγιδευμένοι στον ατέρμονο φαύλο κύκλο της ίδιας της ύπαρξής μας; Η λευκή σελίδα θα μας έδινε τη δυνατότητα να ξαναγράψουμε την ιστορία μας με τον τρόπο που θέλουμε. Οι δαίμονες της αϋπνίας, της κατάθλιψης, του κρύου νυχτερινού ιδρώτα, του φόβου, της εξάρτησης μας κάνουν να θέλουμε να ξεχάσουμε για πάντα το τραυματικό γεγονός. Κανείς όμως δεν μπορεί να μας διαβεβαιώσει ότι σε 10 χρόνια από τώρα θα αξιολογούμε κάτι ως εξίσου τραυματικό καθώς ο χρόνος -είτε είναι ο καλύτερος, είτε ο χειρότερος γιατρός- δεν μπορεί να ληφθεί υπόψη.
Ας αφήσουμε για λίγο στην άκρη ξεκάθαρα τραυματικές εμπειρίες, όπως βασανιστήρια, βιασμούς κτλ. Και ας σταθούμε κριτικά στις δυσάρεστες, επώδυνες εμπειρίες που ίσως οι περισσότεροι να έχουν σκεφτεί πως θα ήθελαν να σβήσουν από τη μνήμη τους. Ας αναλογιστούμε μία πιθανή εκδοχή, όπως αποτυπώθηκε σε γνώριμο σενάριο: Μια εταιρία με ανύπαρκτους ηθικούς ενδοιασμούς λανσάρει διαφημίσεις, για την ικανότητά της να σβήσει από το μυαλό μας πράγματα, εμπειρίες, ανθρώπους. Με μία μαγική γόμα μπορεί να σβήσει τα σύννεφα και να αφήσει το μυαλό μας καθαρό, με μια αιώνια λιακάδα. Ελεύθερο πια να ακολουθήσει τα ίδια βήματα, να κάνει τις ίδιες επιλογές και ίσως και τα ίδια λάθη, αυτά που ορίζονται από το βαθύτερο εαυτό μας. Αυτόν που θα μας κάνει κάποια στιγμή να αναφωνήσουμε τελικά απεγνωσμένα “please, let me keep that memory, just this one” (Eternal sunshine of a spotless mind, 2004).
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Caplan, A., Deleting memories, MIT Technology Review, June 2013
Gagnepain, P., Henson, R.N., Anderson, M.C., Suppressing unwanted memories reduces their unconscious influence via targeted cortical inhibition, PNAS, March 2017
Hu, J., Ferguson, L., Adler, A., Schacher, S., Selective Erasure of Distinct Forms of Long-Term Synaptic Plasticity Underlying Different Forms of Memory in the Same Postsynaptic Neuron, Current Biology, June 2017.
Liao, M., Anders, S., Savulescu, J., Should we be erasing memories?, Practical Ethics, November 2013
Trei, L., Psychologists offer proof of brain’s ability to suppress memories, Stanford Report, November 2013