Δημήτρης ΒαγενάςΚείμενο: Δημήτρης Βαγενάς
Ψυχολόγος
Επιμέλεια: Μαρία Κουσαντάκη
Ψυχολόγος- Συνθετική Ψυχοθεραπεύτρια
Παρατηρώντας τα ερωτικά συναισθήματα που βιώνουν οι αναλυόμενοι για τον αναλυτή τους, ο Σίγκμουντ Φρόιντ εισήγαγε την έννοια της μεταβίβασης, ορίζοντάς την ως «μια μετάθεση συναισθημάτων, επιθυμιών, φαντασιώσεων ή ακόμη και ολόκληρων σεναρίων στο πρόσωπο του αναλυτή, που αποδεικνύονται ότι είναι η αναπαραγωγή ήδη βιωμένων εμπειριών με σημαντικά πρόσωπα του παρελθόντος, ιδιαίτερα της παιδικής ηλικίας». Ο πατέρας της ψυχανάλυσης ανέφερε, μεταξύ άλλων, πως η ψυχανάλυση δε δημιουργεί μεταβιβάσεις, αλλά τις φέρνει στην επιφάνεια και υποστήριξε πως είναι επικίνδυνο οι ψυχαναλυτές ν’ ανταποκριθούν στα συναισθήματα αυτά, ορίζοντας την αντι – μεταβίβαση ως «την επίδραση που ασκεί ο ασθενής στα ασυνείδητα συναισθήματα του αναλυτή του». Για το λόγο αυτό, προέτρεψε τους αναλυτές να υποβάλλονται σε θεραπεία, ούτως ώστε να καταφέρνουν να μην ανταποκρίνονται στα ερωτικά συναισθήματα των ασθενών τους.
Ο Γάλλος ψυχαναλυτής Ζακ Λακάν αναδιατύπωσε τη φροϋδική έννοια της μεταβίβασης, ισχυριζόμενος πως ο αναλυόμενος εξιδανικεύει τον αναλυτή του, τοποθετώντας τον στη θέση ενός παντογνώστη που γνωρίζει όλες τις απαντήσεις. Στην πραγματικότητα, βέβαια, ο ψυχαναλυτής δεν μπορεί να γνωρίζει όλες τις απαντήσεις, παρότι ο αναλυόμενος είναι πεπεισμένος για το αντίθετο. Αυτή η διατύπωση της μεταβίβασης είναι κομβικής σημασίας για τη σχέση ανάμεσα στον αναγνώστη και το κείμενο, καθώς ως αναγνώστες υποθέτουμε – κι ευελπιστούμε – πως σ’ ένα βιβλίο μπορούμε να βρούμε όλες τις απαντήσεις που ψάχνουμε, κάτι το οποίο, φυσικά, δεν είναι αλήθεια. Βάσει της θεωρίας του Λακάν πρέπει να δούμε το νόημα του εκάστοτε κειμένου όχι εντός του ίδιου του κειμένου, αλλά ως μια ανακατασκευή που λαμβάνει χώρα ανάμεσα στον αναγνώστη και το κείμενο.
Πράγματι, όταν ερχόμαστε σ’ επαφή με μια ποιητική συλλογή, το εκάστοτε ποίημα καταφέρνει ν’ ασκήσει επιρροή πάνω μας, γεννώντας μέσα μας διάφορα συναισθήματα. Το κάθε ποίημα φαίνεται ν’ ανταποκρίνεται στα συναισθήματα αυτά, αφού η ερμηνεία που τού δίνουμε εξαρτάται από τα βιώματά μας και την εκάστοτε συναισθηματική μας κατάσταση – γι’ αυτό, άλλωστε, η ερμηνεία των επιμέρους στίχων μπορεί να ποικίλλει ανάλογα με τη χρονική περίοδο που τούς διαβάζουμε. Τα μυθιστορήματα, οι νουβέλες και τα διηγήματα μάς προξενούν παρόμοια συναισθήματα, κάνοντάς μας να συγκινηθούμε ή ακόμα και να δακρύσουμε, ενώ η ερμηνεία τους ενδέχεται, πάλι, να ποικίλλει: μπορεί σ’ αυτή την περίπτωση να μην ψάχνουμε να βρούμε «τι θέλει να πει ο ποιητής», ωστόσο, διαφορετικοί αναγνώστες θ’ αναλύσουν με διαφορετικό τρόπο τα κίνητρα των ηρώων και τις μεταξύ τους σχέσεις. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, το τέλος ενός βιβλίου είναι αμφιλεγόμενο κι ασαφές, δίνοντας στον αναγνώστη τη δυνατότητα να δώσει τις δικές του ερμηνείες και προεκτάσεις. Παρότι, λοιπόν, τα λογοτεχνικά έργα έχουν γραφτεί εκ των προτέρων, φαίνεται πως το νόημά τους αλλάζει, αφού ο κάθε αναγνώστης τα ερμηνεύει ανάλογα με τα βιώματα, τις ανάγκες, τις επιθυμίες και τ’ απωθημένα του.
Μέσω της ανάγνωσης παρεμβαίνουμε, επομένως, στο ίδιο το κείμενο, που με τη σειρά του καθοδηγεί και χειραγωγεί τις επιθυμίες μας ως αναγνώστες. Για το λόγο αυτό, η διαδικασία της ανάγνωσης μπορεί να ιδωθεί τόσο μέσα από το πρίσμα της μεταβίβασης όσο και μέσα από το πρίσμα της αντι – μεταβίβασης.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Freud, S. (1975). The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud / Vol. VII (1901 – 1905): A case of Hysteria, Three Essays on Sexuality and Other Works. London: The Hogarth Press and The Institute of Psycho – Analysis.
Freud, S. (1975). The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud / Vol. XI (1910): Five Lectures on Psycho – Analysis, Leonardo da Vinci and Other Works. London: The Hogarth Press and The Institute of Psycho – Analysis.
Homer, S. (2017). Εισαγωγή στον Ζακ Λακάν. Αθήνα: Oposito.