Η γοητεία του τρόμου

Άρθρο: Δήμητρα Παράσχου
Ψυχολόγος – Συνθετική Ψυχοθεραπεύτρια
Εναλλακτική Θεραπεύτρια

Επιμέλεια: Γεωργιάνα Ψυχάλη
Φιλόλογος

“Κατασκευάζουμε τρομακτικές ιστορίες για να μπορέσουμε να αντεπεξέλθουμε σε αληθινά τρομακτικά γεγονότα”.
Stephen King

Ο φόβος είναι ίσως ένα από τα συναισθήματα που ο άνθρωπος θέλει να αποφύγει να βιώνει συστηματικά. Όπως αναφέρει ο Jung (2002), η ανθρωπότητα έχει αποθηκεύσει στην κυτταρική και συλλογική της μνήμη τον αρχέγονο φόβο της επιβίωσης, και τώρα προσπαθεί με κάθε τρόπο να χτίσει μία ασφαλή καθημερινότητα, μακριά από αυτές τις βαθύτατα χαραγμένες αναμνήσεις. Εν τούτοις, κάποιος μπορεί να παρατηρήσει πως οι συγγραφείς τρόμου (όπως οι Edgar Allen Poe, H.P. Lovecraft, Stephen King) είναι από τους πλέον πολυδιαβασμένους και πολυσυζητημένους, έχοντας γράψει βιβλία που θεωρούνται κορυφαία μέσα στην παγκόσμια λογοτεχνία. Επιπλέον, οι ταινίες τρόμου προσελκύουν εκατομμύρια θεατές κάθε χρόνο, κάνοντας αυτό το είδος ένα από τα πιο εμπορικά στον κινηματογράφο. Πώς γίνεται, λοιπόν, από τη μία να θέλουμε να αποφύγουμε τον τρόμο, αλλά από την άλλη να μας ελκύει τόσο πολύ ένα βιβλίο με φρικιαστικές περιγραφές, ή μία ταινία με τέρατα, ζόμπι και απόκοσμα γεγονότα;

Από ψυχολογικής απόψεως μπορούμε να βρούμε μερικές υποθέσεις σχετικά με αυτή την εύλογη ερώτηση. Oι Fischoff, Dimopoulus, Nguyen και Gordon (2005), μετά από έρευνα με τους συνεργάτες του το 2005 είχε αναφέρει πως μέσω του τρόμου στα βιβλία και τις ταινίες είναι σαν να ελέγχουμε διάφορα απειλητικά σενάρια ώστε να δούμε πώς θα ανταποκρινόμασταν σε αυτά. Καθώς όλη αυτή η εμπειρία γίνεται από μία κατάσταση ασφάλειας από τη στιγμή που δεν τη βιώνουμε στην πραγματικότητα, είναι σαν να μας δίνεται η ευκαιρία να αναπτύξουμε στρατηγικές διαχείρισης με τα πραγματικά «τέρατα» της καθημερινότητάς μας. Αν και τα σενάρια φαίνονται υπερβολικά και μη ρεαλιστικά, ωστόσο οι επιτυχημένες ιστορίες τρόμου μπορούν να ρίξουν φως στα ψυχολογικά αντανακλαστικά των πρωταγωνιστών – ηρώων αλλά και να καταδείξουν το εσωτερικό τους σθένος (ή την έλλειψη αυτού) σε κρίσιμες στιγμές ζωής και θανάτου.

Για κάποιους ερευνητές, ο τρόμος που περιγράφεται μέσα σε ένα βιβλίο ή στα καρέ μιας ταινίας είναι ένα είδος εσωτερικής μύησης. Ο Davis (2004) αναφέρει σε άρθρο του πως έχουμε την ανάγκη να βιώσουμε τον τρόμο και να βγούμε νικητές από αυτόν στο τέλος, σαν να περνούσαμε από μία σκοτεινή στοά όπου μόνο εμείς και το μυαλό μας θα υπήρχαμε. Για εκείνον, η προσπάθεια να καταπολεμήσουμε τους φόβους που θα σχημάτιζε το μυαλό μας είναι παρεμφερής με τον τρόμο που μας κατακλύζει όταν ακολουθούμε έναν ήρωα μέσα σε σκοτεινά μονοπάτια, γεμάτα απειλές και τέρατα, που συνήθως έχουν φρικτή και αποκρουστική μορφή.

Tέλος, οι ιστορίες τρόμου καθρεφτίζουν κάτι από την εποχή τους. Στη Βικτωριανή περίοδο υπήρχε μεγάλη έξαρση των ιστοριών για βαμπίρ (ίσως επειδή τα συνέδεαν και με ξαφνικές μολυσματικές ασθένειες), ενώ στις αρχές του 20^ου αιώνα ο μύθος των λυκανθρώπων εντάθηκε, σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο Andrew Tudor (1997). Ενώ στο παρελθόν υπήρξε η τάση προς τα τέρατα που καταστρέφουν και σκοτώνουν, στο παρόν τείνουμε να προτιμούμε τον ψυχολογικό τρόμο στις διάφορες μορφές και εκφάνσεις του, ενώ τα ζόμπι κερδίζουν όλο και περισσότερο κοινό και αναγνώστες. Πλέον οι ιστορίες περιγράφουν ότι ο τρόμος μπορεί να προέλθει και από τον άνθρωπο της διπλανής πόρτας, ή ότι κάτι φαινομενικά πολύ αθώο μπορεί να είναι ολότελα καταστροφικό και τρομακτικό.

Ίσως το σημαντικότερο χαρακτηριστικό των επιτυχημένων ιστοριών τρόμου είναι πως φαίνεται να έχουν την ικανότητα να σκιαγραφήσουν σε μεγάλο βαθμό την ανθρώπινη ψυχολογία. Μπορεί στον ήρωα μιας τέτοιας ιστορίας να δούμε κρυμμένα μας κομμάτια, καταστάσεις καθημερινές, φόβους που ελλοχεύουν και ακόμα δεν έχουν μία πλήρη υπόσταση, εσωτερικές συγκρούσεις, αλλά και σύμβολα της ψυχής. Εδώ υπάρχει το ασαφές, και πάντα αυτό είναι που μας ελκύει να το ανακαλύψουμε. Εν τέλει μέσα στον τρόμο υπάρχει η ψυχολογική κάθαρση, επειδή καταφέρνει να κινητοποιήσει όλες μας τις αισθήσεις αλλά και τους εσωτερικούς μας μηχανισμούς προκειμένου να βρούμε τη «σωτηρία». Καθώς μία τέτοια ιστορία εξελίσσεται και παρακολουθούμε σε πλήρη εγρήγορση, ο τρόμος είναι σαν να μας ψιθυρίζει στο αυτί: «αλήθεια, ξέρεις τι ακριβώς φοβάσαι;».

Βιβλιογραφικές αναφορές

Davis, H. (2004). Religion, death and horror movies. Some striking evolutionary parallels. Evolution and Cognition, 10, 11–18.

Fischoff, S., Dimopoulus, A., Nguyen, F. & Gordon, R. (2005). The psychological appeal of movie monsters. Journal of Media Psychology, 10, 1-33.

Jung, C.G. (2002). Psychology of the Unconscious. New York: Dover Publications

Tudor, A. (1997). Why horror? The peculiar pleasures of a popular genre. Cultural Studies, 11, 443–463.