Ο λόγος της σιωπής: Η επίδραση της τεχνολογίας στις επικοινωνιακές δεξιότητες

Άρθρο: Χριστίνα Βαϊζίδου
Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπεύτρια

Επιμέλεια: Δήμητρα Κόκκαλη
Φιλόλογος

“…Ήταν παράξενο το γεγονός ότι, όχι μόνο είχε χάσει την ικανότητα να εκφράζεται, αλλά είχε ξεχάσει και τί ήθελε να πει…” (Orwell G., 1949)

Η διαφορά του σύγχρονου ανθρώπου από τον οργουελικό και τον χαξλεϊκό είναι ίσως ότι στους δεύτερους, η μετατροπή του ανθρώπου σε ένα πλάσμα που χωλαίνει στον τομέα της επικοινωνίας έγινε με έναν εμφανή και καταπιεστικό τρόπο, με σαφείς κομματικές οδηγίες ενώ στον πρώτο μάλλον ασυνείδητα ή αυτοβούλως. Ζούμε σε μία εποχή, στην οποία υποβόσκοντα μηνύματα της διαφημιστικής “προπαγάνδας” προόδου περνάνε στο υποσυνείδητό μας, και βήματα, τα οποία θεωρούμε σε πρώτο πλάνο ως ανούσια, οδηγούν τελικά στην αποξένωση, στην απομόνωση και στην εσωτερική και εξωτερική σιωπή τόσο της σκέψης όσο και του λόγου.

Τεράστιο ρόλο σε αυτή τη διαδικασία έχει παίξει η εξέλιξη της τεχνολογίας, η οποία έχει προ πολλού μετατραπεί από εργαλείο στα χέρια του ανθρώπου, σε χέρι που ελέγχει την κάθε μας κίνηση ανά πάσα στιγμή.

Η διαδικασία μέσω της οποίας επηρεάζονται οι επικοινωνιακές δεξιότητες του ανθρώπου ξεκινάει ήδη από την παιδική ηλικία, στερώντας εμμέσως από αυτήν σημαντικό τμήμα της ίδιας της παιδικότητας. Το αυτοκίνητο της οικογένειας ταξιδεύει ακόμη και σήμερα αλλά το παιδί έπαψε να κοιτά από το παράθυρο τα χρώματα των εποχών και να ρωτά κάτι γεμάτο απορία για τα πάντα, ανακαλύπτοντας έτσι τον κόσμο. Αντί αυτού, κοιτά επίμονα μια οθόνη παίζοντας παιχνίδια ή βλέποντας ταινίες αμφιβόλου ποιότητας. Έρευνες έχουν δείξει ότι η παρατεταμένη έκθεση σε οθόνες σε μικρή ηλικία μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τη νευροψυχολογική εξέλιξη των παιδιών (Barr, 2013).

Πέραν τούτου η παρατεταμένη έκθεση σε τυποποιημένα παιχνίδια καταστρέφει τη φαντασία των παιδιών και τα χειραγωγεί για την είσοδό τους σε έναν πλασματικό κόσμο. Το τίμημα είναι η ελλιπής ανάπτυξη του παιδιού, ιδίως όσον αφορά την ικανότητά του να αυτοελέγχεται και να επικοινωνεί με τους άλλους (Radesky και συν., 2016).

Δυστυχώς πολλές φορές μάλιστα, η χρήση της τεχνολογίας υποκαθιστά την επικοινωνία με τον γονιό, ο οποίος βρίσκει μέσω αυτής μία σχετικά εύκολη λύση ώστε να κρατήσει το παιδί απασχολημένο. Η απουσία επικοινωνίας με τους γονείς οδηγεί συχνά σε έξαρση της ανυπακοής, σε έλλειψη στοιχειωδών κανόνων ευγένειας αλλά και σε αυξημένη αντιδραστικότητα, καθώς το παιδί δεν αναγνωρίζει στο πρόσωπο του γονιού ούτε το φορέα των ορίων του αλλά ούτε και κάποιας μορφής πρότυπο. Η διάπλαση και η διαπαιδαγώγηση αυτής της γενιάς καθ’ αυτόν τον τρόπο δύναται να έχει ποικίλες μακροπρόθεσμες επιπτώσεις ως προς τις κοινωνικές δεξιότητες.

Στη διάρκεια της εφηβείας, οι διάφορες μορφές επικοινωνίας με τους συνομήλικους υποκαθίστανται σιγά σιγά από την πληθώρα τεχνολογικών μέσων επικοινωνίας, όπως το ίντερνετ και τα κινητά τηλέφωνα. Καθίσταται έτσι εφικτή η χωρίς όρια και αναστολές επικοινωνία, καθώς καταπολεμούνται πιο εύκολα και αβίαστα τα αισθήματα της ντροπής, της αμηχανίας αλλά και του φόβου πολλές φορές. Μαζί με αυτά έρχεται προοδευτικά και ο κίνδυνος μίας πρόωρης ενηλικίωσης, καθώς η υποβοηθούμενη “ωρίμανση” της προσωπικότητας των εφήβων δεν τους επιτρέπει να μεταβούν ομαλά και διαδοχικά από το ένα στάδιο εξέλιξης της προσωπικότητάς τους στο άλλο (Hunt, Marx, Lipson & Young, 2018).

Και αν μετά την εφηβεία έρχεται αργά ή γρήγορα η ενηλικίωση, αρκεί να κοιτάξουμε γύρω μας προκειμένου να φανταστούμε το επικοινωνιακό προφίλ του μέλλοντος. Οι ενήλικες κρίνονται ήδη ως οι πλέον ακατάλληλοι. Ζούμε στην εποχή κατά την οποία ο κόσμος βρίθει από ζευγάρια και φίλους που δε μιλάνε μεταξύ τους, ακόμη και όταν βρίσκονται στο ίδιο τραπέζι. Οι διαπροσωπικές σχέσεις έχουν αντικατασταθεί από chat και η αναλυτική – λεκτική και μη- έκφραση συναισθημάτων από emoticons.

Η απλή διαπροσωπική ανταλλαγή πληροφοριών επεκτάθηκε και έφτασε μέχρι την ανοιχτή δημοσιοποίηση προσωπικών πληροφοριών στο διαδίκτυο. Εξυπηρετήθηκε έτσι η ανάγκη έκθεσης και προβολής ενώ ταυτόχρονα παρέχεται η δυνατότητα να αδιαφορούμε εν μέρει για τις εκάστοτε αρνητικές αντιδράσεις ή τουλάχιστον να προφυλασσόμαστε πίσω από την ασπίδα μας καθότι δεν υποχρεούμαστε να τις βιώσουμε έντονα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο οι άνθρωποι ζουν μια καθυστερημένη εφηβεία, η οποία τροφοδοτεί ετεροχρονισμένα τη ναρκισσιστική πλευρά του εαυτού μας, χωρίς φόβο και πάθος, πίσω από την απρόσωπη κουρτίνα του εκάστοτε facebook ή instagram.

Πολλές φορές, ειδικά λόγω χαμηλής αυτοπεποίθησης, τα άτομα στρέφονται στο διαδίκτυο για την εύρεση ερωτικού συντρόφου, καθώς εκεί οι σχέσεις είναι πιο απρόσωπες και οι “ευθύνες” πολύ λιγότερες. Κατά συνέπεια, χάνονται πολύ σημαντικά στοιχεία, όπως η συντροφικότητα, η αλληλοκατανόηση, η ειλικρίνεια.

Λείπουν τελικά η ομιλία, η ακρόαση, η γλώσσα του σώματος, η αφή. Ισχυρός τρόπος σύνδεσης των ανθρώπων είναι η χρήση των λέξεων. Στην διαδικτυακή επικοινωνία, η γλώσσα μεταβιβάζεται ως επί τον πλείστον μέσω δακτυλογραφημένου κειμένου. Η αλληλεπίδραση μπορεί να είναι ασύγχρονη, η απάντηση, δηλαδή, δεν είναι αναγκαίο να είναι άμεση, δίνοντας χρόνο για μεγαλύτερη επεξεργασία από πλευράς νοητικού επιπέδου. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως πλεονέκτημα. Από την άλλη, αυτή η στρατηγική αναμονής και αναθεωρήσεων μπορεί να αποτρέψει αυθόρμητες κινήσεις, την αμηχανία και το αίσθημα της μεταμέλειας. Οι υπόλοιπες, υπό κανονικές συνθήκες συμμετέχουσες στην επικοινωνία αισθήσεις, είναι περιττές και αρχίζουν να υπολειτουργούν (Katz & Rice,  2003).

“Το θαυματουργό κουτί το λατρεύουν οι κουτοί” έλεγε κάποτε ο “Μορμόλης”, αναφερόμενος στην τηλεόραση (Rainer, 1973). Μόνο που σήμερα υπάρχουν άπειρα κουτιά. Κάθε μεγέθους και για όλα τα γούστα. Μοιάζει παράδοξο ίσως να μιλάμε για κρίση της επικοινωνίας στην εποχή των μαγικών διαδικτυακών κουτιών επικοινωνίας. Και όμως, ίσως ποτέ μέχρι σήμερα ο άνθρωπος δεν υπέφερε τόσο από τα φαινόμενα της αποξένωσης, της απομόνωσης και της απόλυτης παρακμής της ανθρώπινης επικοινωνίας. Η κοινωνία του διαδικτύου προσέφερε απλόχερα την ψευδαίσθηση της επικοινωνίας, ωθώντας όμως τελικά τον άνθρωπο στη μοναξιά και τελικά στην αδυναμία έκφρασης. Στη σιωπή.

Δεν είναι τυχαίο ότι τα τελευταία χρόνια ολοένα και αυξάνονται τα περιστατικά κοινωνικής φοβίας, απομόνωσης και πληθώρας αγχωδών διαταραχών. Και ταυτόχρονα μειώνονται διαρκώς οι ικανότητες και οι πιθανότητες του ανθρώπου να χρησιμοποιήσει την έκφραση σαν μέσο αυτοεξέλιξης και καταπολέμησης των όποιων εμποδίων (Lemola, Perkinson-Gloor, Brand, Dewald-Kaufmann & Grob, 2015).

Ο λόγος της σιωπής ίσως είναι βατός, όταν πίσω από αυτόν κάποιοι μπορούν να καταλάβουν τα νοήματα που προσπαθούμε να περάσουμε. Γίνεται όμως επικίνδυνος όταν κάπου στην πορεία χάσουμε τον τρόπο έκφρασης και μείνουμε στο μονόδρομο της σιωπής. Κάποτε ο Τ.Σ. Έλιοτ έγραψε τα ακόλουθα λόγια: “Είμαστε οι κούφιοι άνθρωποι, οι παραγεμισμένοι άνθρωποι που προσπαθούμε να ακουμπήσουμε ο ένας πάνω στον άλλο… Μορφή χωρίς σχήμα, σκιά χωρίς χρώμα, παραλυμένη δύναμη, χειρονομία χωρίς κίνηση”. Για να ολοκληρωθούμε πρέπει να μάθουμε ξανά να επικοινωνούμε.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Barr, R. (2013). Memory constraints on infant learning from picture books, television, and touchscreens. Child Development Perspectives, 7(4), 205-210.

Hunt, M. G., Marx, R., Lipson, C., & Young, J. (2018). No more FOMO: Limiting social media decreases loneliness and depression. Journal of Social and Clinical Psychology, 37(10), 751-768.

Katz, J. E., & Rice, R. E. (2003). Social Consequences of Internet Use: access, involvement and interaction. info, 5(4), 46-46.

Lemola, S., Perkinson-Gloor, N., Brand, S., Dewald-Kaufmann, J. F., & Grob, A. (2015). Adolescents’ electronic media use at night, sleep disturbance, and depressive symptoms in the smartphone age. Journal of youth and adolescence, 44(2), 405-418.

Radesky, J., Christakis, D., Hill, D., Ameenuddin, N., Chassiakos, Y., Cross, C., … & Moreno, M. A. (2016). Media and young minds. Pediatrics, 138(5).

Rainer, H. (1973). «O Μορμόλης». (Ξ. Καλογεροπούλου, Μτφ). Αθήνα: Εκδόσεις Ντουντούμη.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

Kiesler, S., Siegel, J., & McGuire, T. W. (1984). Social psychological aspects of computer-mediated communication. American Psychologist, 39(10), 1123.

Radesky, J. S., Schumacher, J., & Zuckerman, B. (2015). Mobile and interactive media use by young children: the good, the bad, and the unknown. Pediatrics, 135(1), 1-3.