Προσωποκεντρική ψυχοθεραπεία και Εκφραστική Τέχνη (Person-Centered Expressive Arts Therapy)

Άρθρο: Ελένη Μιχαηλάκη
Ψυχολόγος

Επιμέλεια: Χαρούλα Ξανθοπούλου
Φιλόλογος

Οι απόψεις του Carl Rogers γύρω από τη δημιουργικότητα ήταν γνωστές αλλά όχι εις βάθος. Η κόρη του, Natalie Rogers, είναι αυτή που τις ανέπτυξε μέσω της Person Centered Expressive Arts Therapy (PCEAT) με ένα τρόπο που πλέον θεωρείται κεντρικής σημασίας για την Προσωποκεντρική προσέγγιση (Tudor & Worrall, 2006). O Rogers θεωρούσε τη δημιουργικότητα αναπόσπαστο κομμάτι του υγειούς οργανισμού, βασική κοινωνική μας ανάγκη και κατά συνέπεια, ένα από τα θετικά «αποτελέσματα» της θεραπείας. Επεσήμανε δύο κύρια στοιχεία της δημιουργικότητας που συσχετίζονται. Το πρώτο αφορά στο να υπάρχει ένα ορατό, δημιουργικό προϊόν και το δεύτερο το περιγράφει ως ένα νέο κατασκεύασμα, αναφερόμενος κυρίως στη διαδικασία της θεραπείας και στον τρόπο που ο πελάτης δημιουργεί νέους, εξατομικευμένους τρόπους αντιμετώπισης της καθημερινότητάς του. Νέες, ευέλικτες οπτικές σε αντιδιαστολή με τις άκαμπτες, κοινωνικά επιβεβλημένες στάσεις της μέχρι τότε ζωής του (Rogers, 1967).

Περιγράφοντας το πλήρως λειτουργικό άτομο, ο Rogers, εστιάζει εμφανώς στη δημιουργικότητα. Αναφέρεται στη διεύρυνση μέσα από το να είμαστε ανοιχτοί σε νέες εμπειρίες. Οι εμπειρίες αυτές, άμεσα σχετιζόμενες με τη δημιουργία, είναι προσωπική έκφραση του κάθε ατόμου κι ως τέτοιες αξιολογούνται από το ίδιο το άτομο, χωρίς ετεροπροσδιορισμούς (Rogers, 1954, 1967). Συγκεκριμένα το περιγράφει ως εξής:

Η ικανότητα να παίζουμε αυθόρμητα με ιδέες, χρώματα, σχήματα, σχέσεις. Να κάνουμε τους ζογκλέρ δημιουργώντας αδύνατους συνδυασμούς στοιχείων, να διαμορφώνουμε ανορθόδοξες υποθέσεις, νa αντιμετωπίζουμε το δεδομένο ως προβληματικό, να εκφράζουμε το γελοίο, να δημιουργούμε ανατρεπτικές ισορροπίες. Είναι από αυτό το αυθόρμητο παιχνίδι με τη ζωή, που γεννιέται μια περιέργεια, μια δημιουργική οπτική με ένα νέο και σημαντικό τρόπο (σελ. 355).

Επιπλέον, ο Rogers αναφέρθηκε στην αξία της ελευθερίας για συμβολική έκφραση, ως μια πιο αυθεντική μορφή έκφρασης, απαλλαγμένη από τα κοινωνικά στερεότυπα (Rogers, 1954).

Την απελευθερωτική ιδιότητα της συμβολικής έκφρασης ανέπτυξε η Natalie Rogers, εμπλουτίζοντάς την με την δυνατότητα του θεραπευτή να παρέχει δημιουργικά ερεθίσματα και προ(σ)κλήσεις που βοηθούν στη διεύρυνση του πελάτη (Rogers, 2000). Στο βιβλίο της σχετικά με την έκφραση μέσω της τέχνης στην προσωποκεντρική θεραπεία, η Natalie Rogers αναφέρει:

Χρειάζεται να σηκώσουμε τους ανθρώπους από τις καρέκλες τους και να τους παροτρύνουμε να συμμετέχουν ενεργά στη δημιουργική διαδικασία προκειμένου να την βιώσουν. Δεν γινόμαστε δημιουργικοί απλά μιλώντας για δημιουργικότητα. Μπορεί να προτείνω σ’ ένα πελάτη που πενθεί, να εκφράσει τα συναισθήματά του, ζωγραφίζοντας, χρησιμοποιώντας πηλό ή μέσω της σωματικής κίνησης. Αυτές οι προτάσεις διευκολύνουν την έκφραση και δεν καθοδηγούν την εμπειρία του πελάτη. Το δημιουργικό προϊόν γίνεται μέρος της κοινής γλώσσας μεταξύ θεραπευτή και πελάτη.

Τόσο ο Carl όσο και η Natalie Rogers, τοποθετούν τη δημιουργική έκφραση στην καρδιά της ανθρώπινης ύπαρξης. Το να είναι κανείς λειτουργικός συνεπάγεται να είναι δημιουργικός. Η έλλειψη δημιουργικότητας θεωρείται ένδειξη αποξένωσης από τον εαυτό και τους άλλους (Rogers, 2011). Στο βιβλίο της  The Creative Connection (Rogers, 2000) η Natalie Rogers αναφέρεται στα στοιχεία που μπλοκάρουν τη δημιουργικότητα. Τα βασικότερα είναι η αρνητική αυτοκριτική, ο φόβος της αποτυχίας και ο φόβος του αγνώστου. Ως Προσωποκεντρική θεραπεύτρια, φροντίζει να δημιουργεί ένα ασφαλές θεραπευτικό περιβάλλον, απαλλαγμένο από κριτική, που ενθαρρύνει τον πειραματισμό και το δημιουργικό παιχνίδι. Καθοριστική στιγμή για τον καθένα μας, αν αναρωτηθούμε πότε σταματήσαμε να ζωγραφίζουμε, να τραγουδάμε, να χορεύουμε και να εκφραζόμαστε ελεύθερα, είναι εκείνη που δεχτήκαμε αρνητική κριτική από γονείς, δασκάλους ή άλλους σημαντικούς ανθρώπους της ζωής μας. Ιδιαίτερα στο Δυτικό εκπαιδευτικό σύστημα, ευνοείται η γραμμική εκπαίδευση, ενώ η τέχνη, η τροφή της ψυχής, είναι η πρώτη που θυσιάζεται όταν τίθεται θέμα περικοπών.

Η Προσωποκεντρική θεραπεία μέσω της τέχνης, είναι μια διαδικασία αυτοδιερεύνησης, με εναλλακτικά μέσα. Το ζητούμενο δεν είναι να δημιουργήσει κάποιος κάτι καλλιτεχνικά άρτιο, αλλά να εκφραστεί με ένα βαθύτερο τρόπο, ανακαλύπτοντας συναισθήματα και πτυχές του εαυτού, μέσω της ζωγραφικής, του χορού, της γραφής, του αυτοσχεδιασμού.

Διατηρώντας τις αρχές της Προσωποκεντρικής θεραπείας, οι πελάτες γνωρίζουν πως οι δημιουργίες τους είναι ένας αυθεντικός τρόπος έκφρασης πτυχών του εαυτού τους, απόλυτα σεβαστές, που δεν επιδέχονται αξιολόγησης ή ερμηνείας. Ο θεραπευτής είναι ο συνοδοιπόρος του πελάτη, που τον βοηθά να νοηματοδοτήσει το δημιούργημά του (Rogers, 1954).

Για τους επικριτές που θεωρούν πως η έκφραση μέσω τέχνης έχει κατευθυντική χροιά, η Natalie Rogers (2004) υποστηρίζει πως τα χαρτιά, τα χρώματα, η μουσική, είναι μέσα έκφρασης, ακριβώς όπως είναι και οι λέξεις στην κλασική ψυχοθεραπεία. Οι τέχνες αποτελούν τη γλώσσα της προσωπικής έκφρασης και η δημιουργική διαδικασία δεν κατευθύνει σε καμία περίπτωση το αποτέλεσμα.

Όπως ο πατέρας της, έτσι και η Natalie Rogers, θεωρεί πως η Προσωποκεντρική θεραπεία μέσω τέχνης, μπορεί να είναι πολιτικά θεραπευτική. Κατά τον Rogers (1954) «Ό,τι είναι βαθιά προσωπικό, είναι πανανθρώπινο». Υπό αυτή την έννοια, όταν ερχόμαστε σε επαφή με τα βαθύτερά μας συναισθήματα, και η έκφραση μέσω τέχνης το ευνοεί ιδιαίτερα, συνειδητοποιούμε πως τα συναισθήματα αυτά είναι μέρος κάθε ανθρώπινης ύπαρξης. Έτσι μπορούμε να έχουμε ουσιαστική κατανόηση για εκείνους που είναι διαφορετικοί από εμάς, καθώς τα πυρηνικά μας συναισθήματα, βιώνονται από όλους τους ανθρώπους σε όλες τις κουλτούρες.

Η έκφραση μέσα από την τέχνη, βοηθά τους ανθρώπους να συμφιλιωθούν με τη σκοτεινή τους πλευρά, είναι ένας δημιουργικός τρόπος να διοχετεύουμε την ενέργειά μας. Χορεύοντας τον φόβο μας, ζωγραφίζοντας την οργή ή την απόγνωσή μας, κατακτούμε την εσωτερική μας γαλήνη και ισορροπία (Rogers, 2004).

Κι άλλωστε όπως υποστήριζε ο Carl Rogers (1967) αυτό που είναι καθοριστικής σημασίας, είναι η εμπειρία. Αυτό χρειάζεται να κατανοήσουμε, να ψηλαφίσουμε, να νοιώσουμε με όλες μας τις αισθήσεις. Να μπούμε στον κόσμο του άλλου σαν να ήταν δικός μας. Ο κόσμος αυτός πλέον έχει χρώματα, ήχο, φωνή και κίνηση. Έχει ροή και ζωντανεύει μπροστά μας.

Βιβλιογραφικές αναφορές