ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΟΝΤΑΣ ΤΟ ΨΥΧΟΔΡΑΜΑ

Συνέντευξη: Έφη Παληγιάννη
Ψυχολόγος

Ηλίας Μακρής
Οικονομολόγος

“Psychodrama was born on Fool’s Day,
April 1, 1921, between 7:00 and 10:00 p.m.” – Moreno

Εισαγωγή στο Ψυχόδραμα

Το Ψυχόδραμα έκανε την εμφάνισή του το 1920 με ιδρυτή τον J.L. Moreno (1889-1974). Αν και ψυχίατρος, η έντονη αγάπη του για το θέατρο και τις διαπροσωπικές σχέσεις, σε συνδυασμό με τη συνεργασία του με κομβικά πρόσωπα της τέχνης και της μουσικής, τον οδήγησαν στη θεμελίωση αυτής της διαφορετικής ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης. Σε αυτή, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο ξεκίνησε, μέσα δηλαδή από την παρατήρηση μικρών παιδιών σε πάρκα της Βιέννης. Εκεί ήταν που αντιλήφθηκε, αλλά και προβληματίστηκε, αναφορικά με το γεγονός πως τα παιδιά κατάφερναν και έλυναν τις διαφωνίες τους μέσα από το παιχνίδι. Αυτό ήταν λοιπόν και το έναυσμα για τη δημιουργία του Ψυχοδράματος (Baim, 2010). Πρόκειται, επομένως, για μια ψυχοθεραπευτική προσέγγιση μέσω της Τέχνης, η οποία οσονούπω συμπληρώνει 100 χρόνια ύπαρξης. Αν και πιθανόν να μην είναι μια από τις συνηθέστερες μεθόδους στους ψυχοθεραπευτικούς κύκλους, πρόκειται για μια έντονα βιωματική προσέγγιση που βασικό στόχο έχει την κάθαρση και την προσωπική ανάπτυξη του ατόμου.

Πιο συγκεκριμένα, το Ψυχόδραμα γεννήθηκε αυθόρμητα και τυχαία, όπως είχε δηλώσει και ο δημιουργός του, σε μια βιεννέζικη σκηνή. Ήταν ο Moreno που είχε καλέσει μερικούς ανθρώπους ως κοινό στη σκηνή ενός θεάτρου και σιγά – σιγά τους ενθάρρυνε να ανέβουν επάνω σε αυτή και να εκφράσουν αυθόρμητα τον εαυτό τους. Αν και από πολλούς η πρώτη παρθενική αυτή απόπειρα θεωρήθηκε αποτυχημένη, ο Moreno συνέχισε την προσπάθεια διάνθισης αυτού του νέου τρόπου έκφρασης. Η πεποίθηση πίσω από αυτό ήταν πως όλοι οι άνθρωποι είναι ηθοποιοί και ήρωες καθημερινά στη «σκηνή της ζωής» τους. Με βάση αυτό, πίστευε πως λειτουργώντας αυθόρμητα πάνω στη σκηνή, θα είναι ικανοί να φανερώσουν και κατά συνέπεια να επουλώσουν τα «τραύματά» τους καθώς και να επιτύχουν προσωπική ανάπτυξη, φτάνοντας εν τέλει στην τελική κάθαρση.

Ο Moreno και ο Toeman υπογράμμισαν τρεις διαφορετικές οδούς μέσα από τις οποίες το άτομο δύναται να οδηγηθεί στην προσωπική κάθαρση. Πρώτον την προσωπική θεραπεία, δεύτερον τη διαλεκτική μέθοδο και τρίτον την ομαδική μέθοδο, όπως το ψυχόδραμα, το οποίο εσωκλείει και τις δύο προηγούμενες μεθόδους. Μάλιστα, μια από τις ιδιαιτερότητες του Ψυχοδράματος είναι πως απευθύνεται σε ανθρώπους κάθε πολιτισμού, ηλικίας και εκπαιδευτικού επιπέδου, ενώ, σύμφωνα με έρευνες, φαίνεται να έχει ευεργετικές επιδράσεις σε πληθυσμούς που αναφέρουν προβλήματα ενδεικτικά με το αλκοόλ, τη σεξουαλική κακοποίηση, την κατάθλιψη, τις διαταραχές προσωπικότητας και τις διαπροσωπικές σχέσεις  (Baim, 2010; Rogers & Kosowicz, 2019).

Τι είναι στην πραγματικότητα, όμως, το Ψυχόδραμα; Πρόκειται για μια ολιστική μέθοδο ψυχοθεραπείας μέσω της Τέχνης (Arts Therapies). Ο όρος «ολιστική» αναφέρεται στο γεγονός πως λαμβάνει υπ’ όψιν το άτομο ως «όλον», δηλαδή το προσεγγίζει σφαιρικά, συμπεριλαμβανομένων όλων των σκέψεων,  των συναισθημάτων, των συμπεριφορών, των σχέσεων, του προσωπικού ιστορικού και, συνολικά, οτιδήποτε χαρακτηρίζει και καθορίζει το ίδιο ως ύπαρξη (Baim, 2010). O βασικός πυλώνας αυτής συνοψίζεται στην ιδέα πως οι διαταραγμένες διαπροσωπικές σχέσεις με οικεία άτομα, όπως συγγενικά ή φιλικά, μπορούν να οδηγήσουν σε συναισθηματικές αντιδράσεις και πιθανόν κατ’ επέκταση, σε επικείμενες διαταραχές. Η έκφραση, η επούλωση αλλά και η βελτίωση αυτών μπορεί να επέλθει μέσω του Ψυχοδράματος, εκεί όπου τα συναισθήματα, οι συνθήκες, οι σκέψεις και οι αντιδράσεις παίρνουν «σάρκα και οστά» μέσα από ρόλους και μεταμφιέσεις στα πλαίσια της ομάδας. Έτσι, όλα τα προαναφερθέντα ενσαρκώνονται και εν τέλει καθαίρονται με τη βοήθεια και την καθοδήγηση του θεραπευτή.

Σημαντική και μη εξαιρετέα είναι η επίδραση της υπόλοιπης ομάδας στην έκφραση αυτών των γνωστικών και συμπεριφορικών αντιδράσεων, η οποία παρίσταται αλλά και συμμετέχει ενεργά στη διαδικασία (Κουστένη, 2012). Αυτή ήταν, μάλιστα, η πρώτη διαπίστωση των ευεργετικών επιδράσεων της ένταξης σε μία ομάδα. Ή, όπως θα μπορούσε και να ειπωθεί διαφορετικά, ο Moreno έθεσε τους θεμέλιους λίθους της ομαδικής ψυχοθεραπείας (Baim, 2010).

Ωστόσο ο Moreno δε στάθηκε μόνο εκεί. Επιπρόσθετα, έδωσε μεγάλο βάρος στον αυθορμητισμό των συμμετεχόντων και στην ανάπτυξη της ικανότητας τους να εκφράζονται, όσο το δυνατόν, ευκολότερα. Μέσω αυτής της οδού, τα άτομα που συμμετέχουν βρίσκουν πολλούς και διαφορετικούς τρόπους αντίδρασης σε πιθανά παρελθοντικά, παροντικά και μελλοντικά γεγονότα ζωής. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο, συμπεριφέρονται σύμφωνα με τον ρόλο που έχουν κάθε φορά, χωρίς να υπάρχει η έννοια του «λανθασμένου». Κάθε συμπεριφορά είναι αποδεκτή και κυρίως επιθυμητή. Αυτό εξηγείται υπό την έννοια πως μέσα από τη διαδικασία αυτή μπορεί κανείς να εξωτερικεύσει, να παρατηρήσει και να εκλογικεύσει ενδότερα και καταπιεσμένα συναισθήματα που προκαλούνται εν μέσω ενός γεγονότος (Blatner, 2003).

Το Ψυχόδραμα χρησιμοποιεί ποικίλα μέσα και εργαλεία κατά τη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας με κυριότερα το παιχνίδι ή την αντιστροφή ρόλων, τον μονόλογο, τον καθρέφτη, την αφήγηση ιστοριών αλλά και τη δημιουργία αυτών, μέσα από τον αυτοσχεδιασμό όπως και από τη μέθοδο της «άδειας καρέκλας» (Κουστένη, 2012). Αναλύοντας λίγο περισσότερο το παιχνίδι ρόλων, πρόκειται για τρεις κατηγορίες ρόλων: τους κοινωνικούς, τους ψυχοδραματικούς και τους ψυχοσωματικούς. Πιο συγκεκριμένα, οι ρόλοι της πρώτης κατηγορίας αφορούν ρόλους της καθημερινής ζωής, όπως του φίλου ή του εργαζομένου. Εν συνεχεία, οι ψυχοδραματικοί ρόλοι αφορούν τα λόγια που εκφράζονται μέσα σε φιλίες και γενικότερα στενές σχέσεις, ενώ οι τελευταίοι ρόλοι είναι οι σκέψεις και τα συναισθήματα που βιώνει το άτομο. Μέσω του Δράματος, οι θεραπευόμενοι ενσαρκώνουν, αντανακλούν και μεταμορφώνουν τις προσωπικές τους εμπειρίες, εντρυφώντας σε αυτές και επεξεργάζοντάς τες με έναν μοναδικό τρόπο.

Όσον αφορά τη θεραπευτική διαδικασία, αυτή περιλαμβάνει πέντε στοιχεία και τρεις φάσεις. Τα στοιχεία αυτά είναι ο πρωταγωνιστής, τα βοηθητικά «εγώ» (που ενσαρκώνουν κάποια από τα υπόλοιπα άτομα της ομάδας), το κοινό, η σκηνή και ο θεραπευτής με τον διττό ρόλο του σκηνοθέτη (Baim, 2010). Ακολούθως, στην πρώτη φάση συναντάμε το λεγόμενο «warm up», στο οποίο ένας εθελοντής ή κάποιος από τα πλαίσια της ομάδας επιλέγεται για να γίνει ο πρωταγωνιστής. Εν συνεχεία, ο πρωταγωνιστής και ο θεραπευτής, κάθονται αντικριστά και ο δεύτερος ζητά από τον πρώτο να ανακαλέσει ένα τραυματικό γεγονός, ένα συμβάν σημαντικό για τον ίδιο ή μια εμπειρία που θα μπορούσε να μοιραστεί με το υπόλοιπο κοινό. Αξίζει να σημειωθεί πως αυτή η πρώτη φάση δεν έχει συγκεκριμένη διάρκεια και αφιερώνεται όσος χρόνος χρειάζεται. Περνώντας στην ενσάρκωση του βιώματος πάνω στη σκηνή, ο θεραπευτής επιλέγει διάφορα μέσα και τεχνικές όπως το παιχνίδι αντιστροφής ρόλων ή τον καθρέφτη. Ολοκληρώνοντας τη διαδικασία σειρά έχει η ανάλυση. Αφού έχει πραγματοποιηθεί η εκτόνωση από την πλευρά του πρωταγωνιστή και έχει επέλθει η κάθαρση, η ομάδα συζητά για αυτό το γεγονός και πολλές φορές, μάλιστα, μοιράζεται και άλλα κοινά ή παρεμφερή προσωπικά βιώματα (Rogers & Kosowicz, 2019).

Αυτό που είναι ιδιαιτέρως σημαντικό και αποτελεί την ειδοποιό διαφορά του Ψυχοδράματος από τις υπόλοιπες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις, είναι πως το άτομο καλείται να εκφράσει τα συναισθήματά του σε πρώτο πρόσωπο και πιθανότατα απέναντι σε κάποιον άλλον, γεγονός που έχει μεγαλύτερη αμεσότητα από το να μιλά κανείς για τους σημαντικούς άλλους εν απουσία τους (Orkibi & Feniger-Schaal, 2019).

Ενδιαφέρουσα είναι και η ανάλυση του Oatley περί του Ψυχοδράματος, ο οποίος αναφέρει τον όρο «θεραπευτική αλλαγή» και τον συνδέει με τη λέξη “healing”, δηλαδή την επούλωση του τραύματος και την ανάγκη ολοκλήρωσης του ατόμου (Jones, 1996). Πράγματι, η συμμετοχή ενός ατόμου στη διαδικασία του Δράματος οδηγεί στην «επούλωση» και στην αρχαιοελληνικής προελεύσεως έννοια της «κάθαρσης». Εν ολίγοις, μέσα στις θεραπευτικές παρεμβάσεις και τεχνικές εμπλέκονται τόσο η δημιουργική πλευρά του θεραπευόμενου όσο και η ανάγκη του για επούλωση και ψυχική υγεία (Jones, 1996). Ο θεραπευτής είναι καθοδηγητής, οδηγός αλλά και συνοδοιπόρος στη διάρκεια του ταξιδιού αυτού (Landy, 2006).

Συνοψίζοντας, όπως γίνεται κατανοητό, οι ευεργετικές επιδράσεις του Ψυχοδράματος είναι πολλές και μη εξαιρετέες. Αυτό εξάγεται τόσο λόγω των κοινωνικών όσο και των ψυχολογικών επιδράσεων αυτού. Η ίδια η συμμετοχή σε αυτό παρέχει στο άτομο τη δυνατότητα συμμετοχής στο κοινωνικό σύνολο αλλά και έκφρασης στα πλαίσια αυτού, γεγονός που συμβάλλει στην τόνωση της αυτοπεποίθησης, της αυτοεκτίμησης και γενικότερα στη θετική εικόνα του εαυτού του ατόμου. Επιπλέον, το άτομο, κυρίως μέσα από το παιχνίδι ρόλων, καλείται να δοκιμάσει, να πειραματιστεί και να «προβάρει» συμπεριφορές μέσα στο ασφαλές και υποστηρικτικό πλαίσιο της ομάδας, με αποτέλεσμα αργότερα να μπορέσει να τις εκδηλώσει και να τις γενικεύσει με μεγαλύτερη ευκολία στον πραγματικό κόσμο. Τέλος, αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία, όπως αποκαλύπτεται και στην παρακάτω συνέντευξη, είναι πως η θεραπεία δεν είναι το Ψυχόδραμα αυτό καθεαυτό, αλλά πως το ίδιο το Δράμα εμπεριέχει τεχνικές και στοιχεία, τα οποία μπορούν να γίνουν «επουλωτικά» στο κατάλληλο θεραπευτικό πλαίσιο (Jones, 1996).

Παρακάτω παρατίθεται μια σύντομη συνέντευξη από τη συμμετέχουσα σε ομάδες Ψυχοδράματος Μαρία Κουσαντάκη:

Η Μαρία Κουσαντάκη είναι Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας και κάτοχος Msc στη Συνθετική Ψυχοθεραπεία. Ζει στην Αγγλία και ασχολείται κυρίως με ενήλικες με εγκεφαλικές βλάβες. Αναφέρει πως «Αυτό έχει πολλές προκλήσεις, είναι πολύ διαφορετικός ο τρόπος που επικοινωνείς με αυτούς τους ανθρώπους. Αλλά και ο τρόπος που εκείνοι προσπαθούν να επικοινωνήσουν μαζί σου, με τα συναισθήματά τους και τις ανάγκες τους».

– Πες μας δυο λόγια για τη γνωριμία και τη σχέση σου με το Ψυχόδραμα.

– «Λοιπόν, η πρώτη μου επαφή με το Ψυχόδραμα έγινε πριν δύο χρόνια, σε ένα διήμερο βιωματικό σεμινάριο. Ο λόγος που το αγάπησα ήταν πως με έφερε σε επαφή, μέσα από το σώμα και την κίνηση, με τον εαυτό μου. Έχει πάρα πολλή κίνηση και είναι εντελώς βιωματικό».

– Πώς πιστεύεις πως η Δραματουργία και το θεατρικό παιχνίδι επηρεάζουν τον ανθρώπινο ψυχισμό;

– «Προσωπικά, με βοήθησε πάρα πολύ να ξεκλειδώσω τα συναισθήματά μου, όταν ξεκίνησα. Δεν πίστευα πόσα πράγματα μπορούν να βγουν μέσα από το σώμα και την κίνηση. Η ομάδα με την οποία είχα ξεκινήσει και ήμουν συνθεραπεύτρια αφορούσε ομάδες απεξάρτησης από το κάπνισμα. Και όταν ξεκίνησα, ήμουν πάρα πολύ επιφυλακτική, γιατί σκεφτόμουν πώς μπορεί να βοηθήσει το Ψυχόδραμα κάποιον να σταματήσει το κάπνισμα; Και μου έχει κάνει πάρα πολύ εντύπωση το γεγονός πως ακόμα και η πιο απλή κίνηση, το κοίταγμα ή ο καθρέφτης μπορούν να εξωτερικεύσουν πράγματα που έχεις μέσα σου και ίσως δεν μπορείς να τα εκφράσεις διαφορετικά. Μέσα από το σώμα, όμως, καταφέρνουν να βγουν».

– Αυτό είναι χαρακτηριστικό της Δραματοθεραπείας, ότι είναι ευκολότερο και πιο απενοχοποιητικό να εκφράσεις όσα νιώθεις, δε στα εκμαιεύει κάποιος.

– «Είναι αυθόρμητο. Για παράδειγμα, θυμάμαι πολύ έντονα μια άσκηση που είχαμε κάνει τότε. Η ομάδα αναπαριστούσε μια μήτρα και περνούσε ένας – ένας μέσα από αυτήν σαν να ξαναγεννιέται. Ήταν απίστευτα συμβολικό και βιωματικό εκείνη τη στιγμή. Οι περισσότεροι έκλαιγαν».

-Αισθάνθηκες, λοιπόν, κι εσύ πως μπορείς να εκφράσεις ευκολότερα συναισθήματα μέσα σε αυτό το πλαίσιο;

– «Ευκολότερο δεν ξέρω αν είναι, γιατί δεν είναι εύκολο πάντα, αλλά σίγουρα είναι πολύ λυτρωτικό όταν συμβαίνει».

– Ποιος πιστεύεις πως είναι ο τρόπος να βάλουν οι άνθρωποι ενεργά το θέατρο, το θεατρικό παιχνίδι και τις ευεργετικές του επιδράσεις στη ζωή τους;

– «Νομίζω πως αυτό έχει να κάνει με το τι αρέσει στον καθένα, γιατί υπάρχουν διάφοροι τρόποι, διάφορες μορφές Τέχνης. Αν σου αρέσει ο χορός, για παράδειγμα, μπορείς να βάλεις τον χορό, το παιχνίδι, το θέατρο, το τραγούδι [στην καθημερινότητά σου]. Το θεωρώ δεδομένο πως πρέπει όλα αυτά να ενσωματωθούν στο σχολείο και την κοινωνία. Και όχι μόνο για την Τέχνη αλλά για πολλά πράγματα ακόμη. Σίγουρα, θα ήταν καλό να ξεκινήσει αυτό από τα σχολεία, σαν ψυχοεκπαίδευση και φυσικά να γίνει γνωστότερο στον κόσμο και γενικά πιο απενοχοποιημένο. Ίσως δεν υπάρχει τόση ενοχή όσο παλιότερα, αλλά σίγουρα ακόμα υπάρχει το στίγμα».

– Κυρίως, νομίζω πως στην Ελλάδα υπάρχει μια άγνοια περί αυτού, ιδίως περί του Ψυχοδράματος και της Δραματοθεραπείας. Τώρα ο κόσμος αρχίζει και συμφιλιώνεται γενικά με την ψυχοθεραπεία σαν έννοια.

– «Υπάρχει πολύ μεγάλη άγνοια και άρνηση».

– Το Ψυχόδραμα και η εμπλοκή σου στις ομάδες Δραματοθεραπείας σε βοήθησαν να εξελιχθείς και να αντιμετωπίσεις τα προβλήματα της ζωής και της καθημερινότητας;

– «Με βοήθησαν στην προσωπική μου εξέλιξη κατά πολύ. Κάθε φορά που έφευγα, ένιωθα πολύ γεμάτη. Είχα πάρα πολύ υλικό από την επαφή μου με το Ψυχόδραμα για να επεξεργαστώ μετά. Μπορεί να υπάρχουν στοιχεία του εαυτού μου που ανακάλυψα μέσω αυτού».

– Τι συναισθήματα αντλείς από το θεατρικό παιχνίδι και τη διαδικασία του Ψυχοδράματος;

– «Νομίζω πως μπορείς να βιώσεις οποιοδήποτε συναίσθημα μέσα από αυτό αρκεί να είσαι ανοιχτός να το βιώσεις. Θυμάμαι που κάναμε κάποιες ασκήσεις, απλά περπατούσαμε και βγάζαμε ήχους. Ακούγεται αστείο αλλά αν είσαι ανοιχτός, βιώνεις και παίρνεις πράγματα. Μπορείς να νιώσεις χαρά, φόβο, λύπη, ενθουσιασμό, πάθος, οτιδήποτε. Προσωπικά τα έχω βιώσει όλα τα συναισθήματα. Είναι πάρα πολύ λυτρωτικό. Στην αρχή, γίνεται ένα ζέσταμα για να γνωριστούν και τα άτομα μεταξύ τους και ο ψυχοδραματιστής επιλέγει ποιες δράσεις θα γίνουν στην πορεία. Οπότε, εάν είσαι εσύ ένας από αυτούς που κάνουν τη δράση, είναι τρομερά λυτρωτικό. Παίζεται μια σκηνή με πρωταγωνιστή εσένα και όλο αυτό το παίρνεις και σε δεύτερο χρόνο το επεξεργάζεσαι. Σε βοηθάει πάρα πολύ να δεις τον τρόπο που σχετίζεσαι με τους άλλους, πώς είσαι εσύ σε μια σχέση, σε μια συνθήκη. Βλέπεις πάρα πολλά πράγματα για τον εαυτό σου».

– Τι είναι το Ψυχόδραμα για σένα;

– «Είναι σίγουρα τρόπος εξέλιξης, τρόπος προσωπικής διερεύνησης, ταξίδι. Βασικά, είναι ένα πάρα πολύ βαθύ ταξίδι, αν αφεθείς σε αυτό. Κάθε φορά έχει να σου δώσει κάτι καινούριο. Και τα ίδια πράγματα να κάνεις, κάθε φορά είναι κάτι διαφορετικό. Είναι λύτρωση. Είναι ανεξάντλητο».

ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κουστένη, Ι.Δ. (2012). Ψυχοθεραπεία: Ιστορικά στοιχεία. Στο Ποταμιάνος Α. (επιμ.), Επιστημονικά τεκμηριωμένη ψυχοθεραπεία (σελ.64). Αθήνα: Παπαζήση.

Baim,C.(2010). Psychodrama. The Corsini Encyclopedia of Psychology. doi:10.1002/9780470479216.corpsy0721

Blatner A. (2003). Psychodrama. Στο Schaefer C.E. (Επιμ.), Play therapy with adults. (σελ. 34-35). New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.

Rogers, C.A. & Kosowicz, D. (2019). Psychodrama: Conception, Evolution, Evidence and Applications. Special Issue on Expressive Therapies, 13(1), 34-39

Landy, R. J. (2006). The future of drama therapy. The arts in psychotherapy, 33, 135–142. doi: 10.1016/j.aip.2005.10.003

Lewis, P., & Johnson, D. (Eds.). (2000). Current approaches in drama therapy. Springfield, IL: Charles C. Thomas.

Jones, P. (1996). Drama as therapy, theatre as living. London: Routledge

Orkibi, H., & Feniger-Schaal, R. (2019). Integrative systematic review of psychodrama psychotherapy research: Trends and methodological implications. PLOS ONE, 14(2) .doi:10.1371/journal.pone.0212575