Γνωστικά ελλείμματα στη σχιζοφρένεια

Άρθρο: Σοφία Βελωτά,
Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας

Επιμέλεια: Μαρία Σουρτζή,
Φιλόλογος

Εισαγωγή

Με τον όρο γνωστικά ελλείμματα εννοούμε τις εκπτώσεις στις ανώτερες γνωστικές λειτουργίες που επηρεάζουν την ζωή των ατόμων με σχιζοφρένεια, σε διάφορα επίπεδα της καθημερινότητάς τους, καθώς και των οικείων τους. Τα γνωστικά αυτά ελλείμματα, φαίνεται πλέον να συνδέονται με συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου -κάτι που έχει φανεί μέσω νευροαπεικονίσεων, οι οποίες  αλληλοεπιδρούν  μεταξύ τους (νευρωνικά δίκτυα) και ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να καταλάβουμε, πως ο τρόπος που άγονται και φέρονται τα συγκεκριμένα άτομα, δεν αποτελεί μια επιλεγμένη συμπεριφορά.

Παρότι η σχιζοφρένεια αποτελεί ετερογενή διαταραχή με γενετικό υπόβαθρο, η οποία περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα συμπτωμάτων διαφορετικά για το κάθε άτομο, τα γνωστικά ελλείμματα της ασθένειας που αναφέρονται παρακάτω, αποτελούν πυρηνικό σύμπτωμα (Saperstein et al, 2006).

Ταχύτητα Επεξεργασίας Πληροφοριών

Μετά από έρευνες που έγιναν φάνηκε ότι, τα άτομα με σχιζοφρένεια παρουσιάζουν έλλειψη στη μνήμη, με αποτέλεσμα να ανταποκρίνονται με αργότερους ρυθμούς στην επεξεργασία πληροφοριών και να δυσκολεύονται στην αλληλεπίδρασή τους με άλλα άτομα, υπονομεύοντας έτσι την κοινωνικότητά τους, την επαγγελματική τους επάρκεια, αλλά και τη δυνατότητα αυτοεξυπηρέτησης (Sanders et al, 2002; Matsui et al, 2007).

Οι αυτοματοποιημένες γνωστικές λειτουργίες, η βραχυπρόθεσμη, η εργαζόμενη -κυρίως- και η μακροπρόθεσμη μνήμη είναι έντονα δυσλειτουργικές σε άτομα με σχιζοφρένεια και φαίνεται  να  συνδέονται άρρηκτα με τις νευροβιολογικές τους λειτουργίες (Peters, 2007). Αυτό αποτελεί σοβαρό πρόβλημα γιατί τα άτομα αφενός αδυνατούν να αναγνωρίσουν οικεία πρόσωπα και οπτικά αντικείμενα, ενώ παράλληλα λόγω της επεισοδιακής μνήμης αδυνατούν να τοποθετήσουν τα γεγονότα χωροχρονικά. Ακόμη παρατηρείται, λόγω της σημασιολογικής μνήμης, εξασθένηση της γνώσης και της εμπειρία τους για τον κόσμο, καθώς δημιουργούνται και ακουστικές παραισθήσεις (Al- Uzri et al, 2004). Ως ακουστικές παραισθήσεις ορίζονται οι φωνές, οι ήχοι ή και οι συζητήσεις που ακούει ο ασθενής και ενδέχεται να τον προτρέπουν σε κάποια ενέργεια, να τον επικρίνουν ή να τον εξυψώνουν (Stenberg, 2016).

Όσον αφορά στην έκπτωση της σημασιολογικής μνήμης, πιο συγκεκριμένα, οι ερευνητές προτείνουν δύο τύπους μοντέλων. Στον πρώτο τύπο, ο ασθενής αδυνατεί να αποθηκεύσει την γνώση, οπότε η γνώση χάνεται και στον δεύτερο τύπο ο ασθενής έχει αδυναμία πρόσβασης και ανάκλησης της γνώσης (Warrington & Shallice, 1979). Έρευνες έχουν δείξει ότι ο δεύτερος τύπος αφορά ηλικιακά νέους ασθενείς (Al- Uzri et al, 2004).

Αναφορικά με την λεκτική και οπτική μνήμη, ομοίως παρουσιάζονται αλλοιώσεις, γεγονός που καθιστά δύσκολη την εκμάθηση, αποθήκευση και ανάκληση των πληροφοριών.  Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι η λεκτική μνήμη η οποία σχετίζεται άμεσα με την λειτουργικότητα του ασθενή στο συμπεριφορικό και κοινωνικό τομέα της ζωής του (κοινωνικές δεξιότητες, ανταπόκριση στις καθημερινές ανάγκες, ένταξη σε ένα κοινωνικό σύνολο), παρουσιάζει έκπτωση με την πάροδο των ετών, συγκριτικά με τις άλλες γνωστικές λειτουργίες (Al- Uzri et al, 2004).  Η δυσλειτουργία της λεκτικής μνήμης φαίνεται επίσης να συνδέεται με το επίπεδο του συναισθήματος του ασθενή. Μια πιθανή εξήγηση είναι η παθολογία στην αριστερή κροταφική λιμβική περιοχή (Gur et al, 2006).

Τα ανωτέρω μνημονικά λάθη σχετίζονται άμεσα τόσο με τα θετικά (π.χ. ψευδαισθήσεις κ.ά.) όσο και με τα αρνητικά (π.χ. αβουλησία κ.ά.) συμπτώματα της ασθένειας, ενώ η λάθος αναγνώριση της πηγής της πληροφορίας επηρεάζει τη μνήμη μέσω των θετικών συμπτωμάτων. Επίσης, η δυσλειτουργία στις εκτελεστικές διαδικασίες, η έλλειψη ταχύτητας στην επεξεργασία πληροφοριών καθώς και η απουσία επιλεκτικής προσοχής επηρεάζουν την μνημονική ικανότητα του ατόμου (Brebion et al, 2005).

Μετάθεση και Συντήρηση της Προσοχής – Ικανότητα Συγκέντρωσης  /Ανταπόκρισης – Κωδικοποίηση

Η δυσλειτουργία στα εν λόγω θέματα αποτελεί τροχοπέδη στην αξιολόγηση της συναισθηματικής κατάστασης του μεταβαλλόμενου εσωτερικού κόσμου του συνομιλητή τους η οποία επικοινωνείται μέσω μη λεκτικών μηνυμάτων (π.χ. εκφράσεων του προσώπου). Η αδυναμία αποκωδικοποίησης και ορθής ερμηνείας των μη λεκτικών μηνυμάτων του συνομιλητή, οδηγεί σε παραπλανητικά μηνύματα για την συναισθηματική του κατάσταση, κάτι που το άτομο με σχιζοφρένεια ανταποκρίνεται με μία μη ορθή -ακατάλληλη- αντίδραση λεκτική ή εξωλεκτική (Leitman et al, 2006).

Έρευνες που έχουν γίνει με νευροψυχολογικά τεστ, έχουν δείξει ότι η μνήμη και η προσοχή είναι τα κυρίαρχα γνωστικά στοιχεία που φαίνεται ότι επιδρούν σημαντικά στα επίπεδα κατάθλιψης των ασθενών.

Επίσης σε πειράματα που έχουν γίνει μέσω φωτογραφιών, οι ασθενείς δυσκολεύτηκαν ιδιαίτερα να αποκωδικοποιήσουν τα συναισθήματα των ατόμων στις φωτογραφίες, ενώ και όταν μαζί με τις φωτογραφίες υπήρχε και περιγραφή ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να εκτιμήσουν και να ξεχωρίσουν κυρίως τα συναισθήματα της χαράς και της λύπης (Monkul et al, 2007).

Εναισθησία

Μετά από μελέτες των Bora et al (2007), τα άτομα με σχιζοφρένεια εκτός από έλλειψη ενσυναίσθησης, διακρίνονται και από έλλειψη εναίσθησης, κάτι που σημαίνει πως δεν μπορούν να αντιληφθούν την ολιστική διαφορετικότητά τους από τους άλλους. Φαίνεται επίσης ότι δεν αναγνωρίζουν τη φύση της ασθένειάς τους, τα συμπτώματα και τις συνέπειες αυτής. Έρευνες έχουν αποδείξει ότι δεν υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της εναισθησίας και των γνωστικών εκτελεστικών λειτουργιών καθώς επίσης και των νευροψυχολογικών επιδόσεων (Bora et al, 2007).

Αξίζει να σημειωθεί ότι η έλλειψη εναισθησίας γίνεται διακριτή από την αρχική εκδήλωση της ασθένειας όπως επίσης οι παραισθήσεις, οι ψευδαισθήσεις, η ανηδονία και οι διαταραχές της γλώσσας και της σκέψης (O’ Donnel, 2007),  ενώ η γνώση των συμπτωμάτων της ασθένειας από το άτομο που νοσεί, δεν φαίνεται να έχει θετική επίπτωση στην κοινωνική ή προσαρμοστική διαδικασία (Simon et al,  2006).

Διανοητικό Επίπεδο

Σε έρευνες που έχουν γίνει μέσω νευροψυχολογικών τεστ, έχει διαπιστωθεί ότι οι ασθενείς με σχιζοφρένεια, παρότι παρουσιάζουν χαμηλή νοημοσύνη και δυσλειτουργία στις γνωστικές λειτουργίες  (ταχύτητα επεξεργασίας πληροφοριών, μνήμη, προσοχή), οι γνωστικές λειτουργίες δεν έχουν σχέση με το επίπεδο νοημοσύνης τους. Αξίζει να σημειωθεί όμως ότι το 25% των ασθενών παρουσιάστηκαν πλήρως λειτουργικοί και στα δύο σημεία, σημαντικό ποσοστό που ερμηνεύεται πως χρήζει περαιτέρω έρευνας το θέμα (Weickert et al , 2000).

Συνηγορώντας με τα ανωτέρω αποτελέσματα, σε μια άλλη έρευνα των Kremen et al (2001), μελετήθηκαν οι  νευροψυχολογικές επιδόσεις σε άτομα με διαφορετικό δείκτη νοημοσύνης και φάνηκε ότι  ανεξαρτήτως του δείκτη νοημοσύνης, οι ασθενείς  παρουσίασαν χαμηλό IQ επιδόσεων και υψηλότερο λεκτικό IQ , ενώ έδειξαν να έχουν χαμηλότερη νοημοσύνη σε σχέση με τα αντικείμενα ελέγχου.

 Σε άλλη έρευνα, ασθενείς με υψηλό δείκτη νοημοσύνης μπόρεσαν να ανταποκριθούν καλύτερα στα τεστ και φάνηκαν πιο ικανοί στην ταχύτητα επεξεργασίας των πληροφοριών ως «πλήρως λειτουργικοί» και φαίνεται να συμφωνεί με μετέπειτα έρευνα της οποίας το συμπέρασμα είναι πως η νοημοσύνη είναι άμεσα συνδεδεμένη με την απόδοση στις εκτελεστικές λειτουργίες (Badcock et al , 2005).

Συμπερασματικά, παρότι έχουν γίνει αρκετές έρευνες πάνω στο διανοητικό επίπεδο των ασθενών, δεν υπάρχει ένα καθολικά αποδεκτό αποτέλεσμα, ενώ κάποιοι ερευνητές αμφισβητούν τόσο την εγκυρότητα των τεστ όσο και την εγκυρότητα των αποτελεσμάτων με τα πειράματα με αντικείμενα ελέγχου.

Επίλογος

Όπως αναφέρει και η ίδια λέξη σχιζοφρένεια, από το ελληνικό ρήμα «σχίζω» και «φρένα», τα άτομα με την συγκεκριμένη ψυχική διαταραχή, έχουν διαφορετική αντίληψη της πραγματικότητας σε σχέση με την υπόλοιπη κοινωνία. Αξίζει να σημειωθεί ότι ένα μεγάλο μέρος των ατόμων που νοσούν, με την έναρξη της ασθένειας, παρότι δεν αναγνωρίζουν την φύση της ασθένειάς τους, αντιλαμβάνονται ότι κάτι τους συμβαίνει, κάτι αλλάζει γύρω τους, το οποίο φυσικά δεν μπορούν να προσδιορίσουν. Προσπαθούν απεγνωσμένα να επικοινωνήσουν την στρεβλή πραγματικότητα του «κόσμου» τους, όντας δυστυχισμένοι, με μεγάλο μέρος να οδηγούνται σε μείζων κατάθλιψη και κάποιοι στην αυτοκτονία.  Ζουν σε ένα κόσμο που δεν μπορούν να κατανοήσουν και δεν μπορούν να κατανοηθούν, προσπαθώντας στην πραγματικότητα, να επιβιώσουν.  Ίσως έχει ένα νόημα να έχουμε στο μυαλό μας ποιες ακριβώς δυσλειτουργίες τούς επηρεάζουν και συμπεριφέρονται τρόπον τινά διαφορετικά από τους υπολοίπους…

Βιβλιογραφικές αναφορές

Al-Uzri, M. M., Laws, K. R. & Mortimer, A., M. (2004). An early marker for semantic memory impairment in patients with schizophrenia. Cognitive Neuropsychiatry, 9 (4), pp. 267-279.

Badcock, J. C., Williams, R.J., Anderson, M. & Jablensky, A. (2004). Speed of processing and individual differences in IQ in schizophrenia: General or specific cognitive deficits? Cognitive Neuropsychiatry, 9 (4), pp. 233-247.

Brebion, G., Gorman, J.M., Malaspina, D.& Amador, X. (2005). A model of verbal memory impairments in schizophrenia: Two systems and their associations with underlying cognitive processes and clinical symptoms. Psychological Medicine, 35, pp. 133-142.

Gur, R. E., Kohler, C. G., Ragland, D., Siegel, S. J., Lesko, K., Bilker, W. B. & Gur, R.C. (2006). Flat affect in schizophrenia: Relation to Emotion Processing and neurocognitive measures. Schizophrenia Bulletin, 32 (2), pp. 279-287.

Kremen, W. S., Seidman, L. J. Faraone, S. V. & Tsuang, M. T. (2001). Intelligence Quotient and Neuropsychological Profiles in patients with schizophrenia and in normal volunteers. Society of biological Psychiatry, 50, pp. 453-462.

Leitman, D. I., Ziwich, R., Pasternak, R. & Javitt, D. C. (2006). Theory of Mind (ToM) and counterfactuality deficits in schizophrenia: misperception or misinterpretation?. Psychological Medicine, 36, pp. 1075-1083.

Matsui, M., Sumiyoshi, T. Arai, H., Higuchi, Y. & Kurachi, M. (2007). Cognitive fuctioning related to quality of life in schizophrenia. Progress in Neuro-Psychopharmacology & Biological Psychiatry, 32 (1), pp. 280.

Monkul, E. S., Green, M. J., Barett, J. A., Robinson, J. L., Velligan, D. I. & Glahn D. C. (2007). A social approach to emotional intensity judgment deficits in schizophrenia. Schizophrenia Research, 94, pp. 245-252.

O’ Donnel, B. F. (2007). Cognitive Impairment In schizophrenia: A life span erspective. American Journal of Alzeheimer’s Disease & Other Dementias, 22 (5), pp. 398-405.

Peters, M. J. V., Cima, M. J., Smeets, T., de Vos, M., Jelicic, M. & Merckelbach, H. (2007). Did I say that word or did you? Executive dysfunctions in schizophrenic atients affect memory efficiency, but not source attributions. Cognitive Neuropsychiatry, 12 (5), pp. 391-411.

Sanders, G. S., Gallup, G. G., Heinsen, H. Hof, P. R. & Schmitz, C. (2002). Cognitive deficits, schizophrenia, ans the anterior cingualte cortex. Trends in Cognitive Sciences, 6 (8), pp. 190-192.

 Saperstein, A. M., Fuller, R. L., Avila, M. T., Adami, H., McMahon, R. P., Thaker, G., K. & Gold, J. M. (2006). Schizophrenia Bulletin, 32 (3), pp. 498-506.

Stenberg, E.J., (2016), Neurologic: the brain’s hidden rationale behind our irrational behavior, London: Vintage.

Warrington, E. K. & Shallice, T. (1979). Handbook of Neurolinguistics, Semantic access dyslexia. Brain, 102, pp. 43-63.

Weickert, T. W., Goldberg, T. E., Gold, J. M. Bigelow, L., B., Egan, M., F. & Weinberger, D. R. (2000). Cognitive Impairments in patients with schizophrenia displaying preserved and compromised intellect. Arch Gen Psychiatry, 57, pp. 907.