Φανή ΑθανασοπούλουΆρθρο: Φανή Αθανασοπούλου
Σύμβουλος ψυχικής υγείας, ψυχοθεραπεύτρια
Επιμέλεια: Κατερίνα Δήμκου
Φιλόλογος
Η εμπιστοσύνη προς τον εαυτό μας και τους άλλους είναι η θεώρηση και η αίσθηση του εαυτού μας και των άλλων ως αξιόπιστα πρόσωπα.
Εμπιστοσύνη και παιδική ηλικία
Όταν το παιδί μεγαλώνει σε κλίμα ασφάλειας και εμπιστοσύνης, γίνεται αυτό-κατευθυνόμενο, κοινωνικοποιημένο και ώριμο. (Rogers, 1989/2006).
Η αυτό-εικόνα καθορίζεται από αξίες που έχουμε ενδοβάλλει. Για να διατηρήσουμε την αυτό-αποδοχή, μπορεί να αποκλείουμε γνωρίσματα μη αποδεκτά, ή να τα διαστρεβλώνουμε. Τα άτομα με πολλούς αρνητικούς όρους αξίας δεν τρέφουν αυτό-εκτίμηση. Αντίθετα, μπορεί να προσπαθήσουν να εκπληρώσουν την τάση πραγμάτωσής τους (τάση για ανάπτυξη) με αλλόκοτους, βίαιους ή μάταιους τρόπους. (Merry, 1994/2002).
Όσο περισσότερη είναι η αποδοκιμασία ή η κακοποίηση, τόσο ενισχύεται ο κίνδυνος για μια εύθραυστη ή αποδιοργανωμένη κατάσταση ύπαρξης, προκειμένου το άτομο να αποφύγει να κατακλυστεί από την επίγνωση της κακοποίησης. (Warner, 2000).
Αλλά και ο Bowlby (1969) θεωρεί ως αιτιολογία της παράνοιας τον μη ασφαλή δεσμό του γονέα με το παιδί. Έχει υποστηριχθεί ως αιτιολογία η σοβαρή προσβολή στην αίσθηση επάρκειας του παιδιού, η επανειλημμένη αίσθηση αδυναμίας και ταπείνωσης του (ΜcWilliams, 1994/2000).
Η βασική εμπιστοσύνη εξαρτάται από τον θετικό και συνεπή τρόπο με τον οποίο η μητέρα ικανοποιεί τις ανάγκες του παιδιού. Ωστόσο, η ισορροπία μεταξύ εμπιστοσύνης και δυσπιστίας παρέχει στο άτομο έναν υγιή χαρακτήρα. (Karcher & Benne, 2008).
Οι παρανοϊκές ιδέες
Οι παρανοϊκές ιδέες είναι σύμπτωμα διαφόρων μορφών ψυχοπαθολογίας (παρανοειδούς σχιζοφρένειας, παραληρητικής διαταραχής (διωκτικού τύπου), παρανοειδούς διαταραχής προσωπικότητας κ.α.) οι οποίες είναι γενικότερα συχνότερες στην ψύχωση. Περιλαμβάνουν συναισθήματα και σκέψεις σχετικές με καταδίωξη, απειλή ή συνωμοσία. (Atherton κ.ά., 2016).
Μελέτες έδειξαν ότι εμφανίζονται και στον γενικότερο πληθυσμό, σε άτομα δηλαδή χωρίς ψύχωση, με τη μορφή ψευδαισθήσεων για το πώς οι άλλοι μας βλέπουν ή ακόμη, μπορεί να λάβουν τη μορφή ιδεών συνωμοσίας σε ποσοστό υψηλότερο από τις ψυχωτικές διαταραχές (Freeman & Garety, 2014). Αν και σε ήπια μορφή, οι ιδέες αυτές προκαλούν δυσκολίες. Η έλλειψη εμπιστοσύνης συνεπάγεται ότι το άτομο μόνο του αναμασά τα συναισθήματά του και έτσι εμποδίζεται η μη επιβεβαίωση της απειλητικής τους φύσης. (Freeman & Garety, 2006).
Η Παρανοειδής δομή
Όταν η ευθραυστότητα έχει τη μορφή παρανοειδούς δομής της προσωπικότητας, το πρόσωπο σκέφτεται υπερβολικά καχύποπτα. Αισθάνεται ότι οι άλλοι το εκμεταλλεύονται, μπορεί να εκδηλώνει επανειλημμένες υποψίες για οικεία πρόσωπα (σύζυγο), να διαβλέπει εξευτελιστικά μηνύματα σε αθώες παρατηρήσεις, να είναι σε διαρκή ετοιμότητα να αντεπιτεθεί με θυμό. (Benett, 2010).
Ο φόβος, η ντροπή και ενοχή το διακατέχουν, ωστόσο δεν τα αναγνωρίζει διότι είναι απειλητικά και τα εκλαμβάνει ως κίνδυνο από τους άλλους, καταβάλλοντας εξαντλητικές προσπάθειες ώστε να ανακαλύψει την «πραγματικά» κακή πρόθεσή τους (ΜcWilliams, 1994/2000). Μερικές από τις συμπεριφορές του είναι συνεχή παράπονα, επικρίσεις, επιθετικότητα, φανατισμός. (Νavaro, 2016). Δύσκολα υποχωρεί ακόμα και για ασήμαντα ζητήματα, επειδή ο συμβιβασμός συνδέεται με αδυναμία. (Beck κ.ά., 2004). Παρόλο που η δομή αυτή έχει διάρκεια ανεξάρτητα από τις κοινωνικές αιτίες, αυτές είναι που κάνουν τα συμπτώματα πιο εμφανή. (Caroll, 2009).
Κοινωνικές αιτίες
Ένας άλλος παράγοντας που μπορεί να καλλιεργεί τη δυσπιστία σε βαθμό παρανοϊκών ιδεών, είναι η έλλειψη αξιοπιστίας του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος. H ψυχοπαθολογία μπορεί να αντανακλά την προσπάθεια του προσώπου να αποφύγει εμπειρίες ασυμβίβαστες με τον εαυτό του και επομένως επιβλαβείς. (Biermann-Ratjen, 1998).
Οι παρανοϊκές ιδέες σχετίζονται με αισθήματα αδυναμίας ότι το πρόσωπο σαν πολίτης εγκαταλείπεται ή χάνει τον έλεγχο της ζωής του. Το χαμηλό κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο, οι διακρίσεις, ο κάθε είδους εκφοβισμός και η κακοποίηση, η ταπείνωση, η μετανάστευση, ο αποκλεισμός, ενθαρρύνουν την παρανοϊκή σκέψη. (Bental & Taylor, 2006· Βerlin, 1991)
Οι Daniel και Jason Freeman (2008) υποστηρίζουν ότι η παράνοια αποτελεί τον φόβο του 21ου αιώνα. Μερικές από τις αιτίες είναι η αστυφιλία και η απομόνωση, η ανεργία αλλά και οι ευέλικτες μορφές εργασίας που πυροδοτούν την αβεβαιότητα και τη θεώρηση του συναδέλφου ως πιθανή απειλή. Έρευνες έδειξαν ότι κάτοικοι πυκνοκατοικημένων περιοχών διατρέχουν διπλάσιο κίνδυνο να αναπτύξουν ήπιες ψευδαισθήσεις έως ψύχωση, σε σχέση με κατοίκους λιγότερο κατοικημένων περιοχών.
Ο υπερτονισμός τραυματικών γεγονότων από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και το διαδίκτυο μας καθιστά ευάλωτους σε κάθε είδους παράλογους φόβους. Οι τραυματικές εμπειρίες (εγκληματικές ενέργειες, προσβολή, σοβαρή ασθένεια, κ.ά.) μπορούν να προκαλέσουν παρανοϊκές ιδέες αλλά και ο φόβος μας για την εγκληματικότητα αυξάνει την αίσθηση της απειλής.
Εάν τα επίπεδα της παράνοιας μπορούν να εκληφθούν ως ένας δείκτης της ψυχολογικής και φυσικής υγείας μιας κοινωνίας (Freeman & Freeman, 2009), τότε καλούμαστε σε διαδικασίες πολιτισμικής εξισορρόπησης και ανθρωπιστικού επαναπροσδιορισμού της εμπιστοσύνης, εντιμότητας και διαφάνειας, σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Atherton, S., Antley, A., Evans, N., Cernis, E., Lister, R., Dunn, G., . . . Freeman, D. (2016). Self-Confidence and Paranoia: An Experimental Study Using an Immersive Virtual Reality Social Situation. Behavioural and Cognitive Psychotherapy, 44(1), pp. 56-64. doi:10.1017/S1352465814000496
Beck, A.T., Freeman A. & Davis, D.D. (2004). Cognitive therapy of personality disorders. New York: The Guilford Press.
Bennet, P. (2010). Κλινική Ψυχολογία και Ψυχοπαθολογία. (Ε. Κονσουλίδου, μετ.). Αθήνα: Εκδόσεις Πεδίο.
Bental, R.P. & Taylor, J. (2006). Psychological process and paranoia: Implications for forensic behavioural science. Behavioral Science and the Law, 24(3), pp. 277-294. doi:10.1002/bsl.718
Berlin, S. (1991). Review: [Untitled]. Social Service Review, 65(2), pp. 331-333.
Biermann-Ratjen, E.M. (1998). Incongruence and psychopathology. In B. Thorne & E. Lambers (Eds.), Person-centred therapy: A European perspective (pp. 119-130) .London: Sage Publications.
Bowlby, J. (1969). Attachment and loss. New York: Basic Books.
Carroll, A. (2009). Are you looking at me? Understanding and managing paranoid personality disorder. Advances in Psychiatric Treatment, 15(1), pp. 40-48. doi:10.1192/apt.bp.107.005421
Freeman, D. & Freeman, J. (2008). Paranoia: The 21st century fear. Oxford: Oxford University Press.
Freeman, D. & Freeman, J. (2009). Is paranoia increasing? The British Psychological Society, 22, pp. 582-585. Ανακτήθηκε 17 Φεβρουαρίου, 2020 από
https://thepsychologist.bps.org.uk/volume-22/edition-7/
Freeman, D., & Garety, P. (2006). Helping patients with paranoid and suspicious thoughts: Α cognitive behavioural approach. Advances in Psychiatric Treatment, 12(6), pp. 404-415. doi:10.1192/apt.12.6.404
Freeman, D., & Garety, P. (2014). Advances in understanding and treating persecutory delusions: A review. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 49(8), pp. 1179-1189. doi:10.1007/s00127-014-0928-7
Karcher, M.J. & Benne, K. (2008). Eric and Joan Erikson’s approach to human development in counseling. In K.L. Kraus (Ed.), Lenses: Applying lifespan development theories in counseling (pp. 199-228). Boston, MA: Lahaska Press.
McWilliams, N. (2000). Ψυχαναλυτική διάγνωση (Α. Καραμπέτσου, μετ.). Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα. (Original work published 1994)
Merry, T. (2002). Πρόσκληση στην προσωποκεντρική προσέγγιση (Γ. Δίπλας, μετ.). Αθήνα: Καστανιώτης. (Original work published 1994)
Navaro, J. (2016). The paranoid partner: Identifying the paranoid personality in relationships. Psychology today. Ανακτήθηκε 17 Φεβρουαρίου, 2020 από
https://www.psychologytoday.com/us/blog/spycatcher/201603/the-paranoid-partner
Rogers, C. (2006). Το γίγνεσθαι του προσώπου (Μ. Ρηγοπούλου, μετ.). Αθήνα: Εκδόσεις Ερευνητές. (Original work published 1989)
Warner, Μ., (2000). Person –centred therapy at the difficult edge: A developmentally based model of fragile and dissociated process. In D. Mearns & B. Thorne (Eds.), Person-centred therapy today: New frontiers in theory and practice (pp. 144-170). London: Sage Publications.