Δημήτρης ΒαγενάςΚείμενο: Δημήτρης Βαγενάς
Ψυχολόγος
Επιμέλεια: Μαρία Κουσαντάκη
Ψυχολόγος- Συνθετική Ψυχοθεραπεύτρια
Το άγχος αποτελούσε πάντα τον πυρήνα της ψυχαναλυτικής σκέψης, όντας το κλειδί για την κατανόηση των ενδοψυχικών συγκρούσεων. Κατά τη διάρκεια της πολυτάραχης ζωής του, ο Σίγκμουντ Φρόιντ ανέλυσε πολλούς ασθενείς κι έγραψε δεκάδες μελέτες, με το άγχος να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο από τα πρώτα μέχρι και τα τελευταία του γραπτά. Ως εκ τούτου, οι θέσεις του άρχισαν να τροποποιούνται με την πάροδο του χρόνου, ενώ αρκετοί νεότεροι ψυχαναλυτές επιχείρησαν να εμπλουτίσουν τις θεωρίες του.
Οι «Μελέτες για την υστερία», γραμμένες σε συνεργασία με το Γιόζεφ Μπόιερ, αποτελούν ένα από τα πρώτα του έργα και αναφέρονται σε περιπτώσεις ασθενών με υστερικά συμπτώματα. Μία εξ’ αυτών η Καταρίνα, την οποία ο πατέρας της ψυχανάλυσης συνάντησε το 1893 επειδή δυσκολευόταν ν’ αναπνεύσει. Ο Φρόιντ σύντομα αντιλήφθηκε πως τα συμπτώματα πνιγμού οφείλονταν στη σεξουαλική κακοποίηση που είχε υποστεί από το θείο της λίγα χρόνια νωρίτερα, εντοπίζοντας τη σημασία των τραυματισμών στην αιτιολογία των υστερικών συμπτωμάτων (Freud, 1975a).
Την ίδια χρονιά, στο έργο «Γιατί είναι δικαιολογημένο να διαχωριστεί κάποιο συμπτωματικό σύμπλεγμα από τη νευρασθένεια με την ονομασία ‘αγχώδης νεύρωση’», αναφέρει πως το κύριο σύμπτωμα της «αγχώδους νεύρωσης» είναι το άγχος και τα σωματικά του ισοδύναμα, δηλαδή τρεμούλιασμα, ταχυπαλμία, δύσπνοια, κλπ., καθώς και ο ίλιγγος. Σύμφωνα με αυτή την «πρώτη θεωρία άγχους», η αγχώδης νεύρωση οφείλεται στην υπερβολική συσσώρευση ανικανοποίητης σεξουαλικής διέγερσης η οποία μετατρέπεται σε άγχος, επειδή δεν μπορεί να γίνει επεξεργασία σε ψυχικό επίπεδο. Με άλλα λόγια, η επώδυνη ή απαγορευμένη ανάμνηση, ορμή ή φαντασίωση δεν επιτρέπεται να γίνει συνειδητή. Ως εκ τούτου απωθείται κι εμφανίζεται ως σύμπτωμα, όπως στην περίπτωση της Καταρίνα (Freud, 1975b) .
Η άποψη πως η απώθηση είναι αυτή που παράγει το άγχος επανέρχεται στην «Ανάλυση της φοβίας ενός πεντάχρονου αγοριού» , που αποτελεί τη σύνοψη της πρώτης ψυχαναλυτικής θεραπείας παιδιού. Το έργο αυτό αναφέρεται στο «μικρό Χανς». Όταν το αγόρι ήταν περίπου πέντε ετών, ο πατέρας του έγραψε στο Φρόιντ, λέγοντάς του πως ο γιος του φοβόταν τόσο πολύ τα άλογα που δυσκολευόταν να βγει από το σπίτι. Εκείνος κατέληξε στο συμπέρασμα πως, όπως κάθε αγόρι στην ηλικία του, ο Χανς ήταν ένας μικρός Οιδίποδας: είχε αναπτύξει δυνατά ερωτικά συναισθήματα για τη μητέρα του κι ως εκ τούτου ζήλευε τον πατέρα του, κι ευχόταν ενδόμυχα το θάνατό του. Ταυτοχρόνως, τον αγαπούσε βαθιά κι αισθανόταν τύψεις που επιθυμούσε να τον εξοντώσει. Τα αμφιθυμικά αυτά συναισθήματα τον είχαν οδηγήσει στο συμπέρασμα πως ο πατέρας του σκόπευε να τον τιμωρήσει με ευνουχισμό. Οι επιθυμίες θανάτου για τον πατέρα του είχαν απωθηθεί, δίνοντας τη θέση τους στο άγχος πως θα του επιτεθούν άλογα: ως εκ τούτου, τα άλογα τον τρόμαζαν επειδή τού θύμιζαν τον πατέρα του που πίστευε πως ήθελε να τον τιμωρήσει. Κατά τον Φρόιντ, το άγχος ευνουχισμού λειτουργεί προστατευτικά, καθώς το αγόρι, προσπαθώντας ν’ απαλλαγεί από τις ενοχές του και να μην τιμωρηθεί, καταφέρνει να καταπνίξει τους πόθους του και να συμφιλιωθεί με το γονέα του ίδιου φύλου (Freud, 1975c).
Η πρώτη θεωρία άγχους ανακατασκευάστηκε το 1926. Λίγο νωρίτερα, στο «Εγώ και το Αυτό» (1923), ο Φρόιντ εισάγει μια νέα διαίρεση του ψυχισμού σε τρεις βαθμίδες: το Εγώ, το Αυτό και το Υπερεγώ. Το Αυτό λειτουργεί σύμφωνα με την «αρχή της ευχαρίστησης», εκπροσωπώντας όλα τα σεξουαλικά κι επιθετικά ένστικτα, που προσπαθούν να ικανοποιηθούν, ενώ το Υπερεγώ, περιλαμβάνοντας τις ηθικές αξίες, τους κανόνες και τους νόμους, μάς ωθεί να λειτουργήσουμε μ’ έναν τρόπο πλήρως αποδεκτό,. Το Εγώ, λειτουργώντας σύμφωνα με την «αρχή της πραγματικότητας», προσπαθεί να βρει μια ισορροπία ανάμεσα στις ανάγκες του Αυτό και στις απαγορεύσεις του Υπερεγώ. Συνεπώς, το Εγώ απειλείται από τρεις κινδύνους: ο ένας προέρχεται από τον εξωτερικό κόσμο, ο άλλος από τις ενορμήσεις του Αυτό και ο τρίτος από την αυστηρότητα του Υπερεγώ. Αυτοί οι τρεις κίνδυνοι αντιστοιχούν σε τρία είδη άγχους: αντιμέτωπο με τις επιθετικές και σεξουαλικές ενορμήσεις του Αυτό, το Εγώ υποφέρει από «άγχος αφανισμού ή υπερχείλισης», ενώ απέναντι στο Υπερεγώ, αντιδρά με το «άγχος της συνείδησης», που συχνά λαμβάνει τη μορφή του «άγχους του ευνουχισμού». Όσο για το «άγχος του θανάτου», κατά το Φρόιντ είναι άνευ σημασίας για την ψυχανάλυση, καθώς ο θάνατος είναι μια αφηρημένη έννοια (Freud, 1975d).
Στο «Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος» (1926), ο πατέρας της ψυχανάλυσης επαναλαμβάνει πως το Εγώ είναι ο πραγματικός τόπος του άγχους και παρουσιάζει τη «δεύτερη θεωρία άγχους». Το Εγώ, όταν έρχεται αντιμέτωπο με κινδύνους κι εν γένει δυσάρεστες καταστάσεις, ενεργοποιεί διάφορους μηχανισμούς άμυνας. Ένας απ’ αυτούς είναι η απώθηση. Επανερχόμενος στο Χανς, αναφέρει πως αυτό που είχε απωθηθεί ήταν τα εχθρικά συναισθήματα για τον πατέρα του και πως η κινητήριος δύναμη της απώθησης ήταν το άγχος ευνουχισμού. Άρα, εγκαταλείπεται η άποψη πως η απώθηση παράγει το άγχος, αφού το άγχος παράγει εν τέλει την απώθηση. Εξετάζοντας τις διάφορες εκδηλώσεις του άγχους, ο Φρόιντ υποστηρίζει πως είναι παρόν στα βρέφη κι εμφανίζεται όταν η μητέρα απομακρύνεται από κοντά τους. Στην ηλικία εκείνη, τα παιδιά θεωρούν πως η μητέρα τους είναι μια πηγή ευχαρίστησης, γι’ αυτό κι αναστατώνονται κάθε φορά που απουσιάζει ή δεν μπορεί να τα ικανοποιήσει. Όσο το παιδί αναπτύσσεται, οι φοβίες του αλλάζουν και ο φόβος της απώλειας της μητέρας δίνει τη θέση του στο άγχος ευνουχισμού. Στο επόμενο στάδιο, επέρχονται το άγχος ενώπιον του Υπερεγώ και ο φόβος της απώλειας της αγάπης του Υπερεγώ, ενώ το άγχος ευνουχισμού εξελίσσεται σε ηθικό και κοινωνικό άγχος. To Εγώ πιστεύει πως το Υπερεγώ θα το τιμωρήσει και θα σταματήσει να το αγαπάει, εμφανίζοντας ένα άγχος – σήμα. Το τελευταίο στάδιο είναι το άγχος του θανάτου, που εκφράζει το φόβο του Υπερεγώ απέναντι στη μοίρα. Για το Φρόιντ, κάποια άγχη εμμένουν με τρόπο λίγο έως πολύ εξασθενημένο καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής. Αυτό είναι που διακρίνει το νευρωτικό από το φυσιολογικό άνθρωπο, αφού ο νευρωτικός αντιδρά σ’ αυτά τα άγχη μ’ έναν τρόπο υπερβολικό (Freud, 1975e).
Η κόρη του, Άννα Φρόιντ, συμπλήρωσε τις θεωρίες του πατέρα της, ενστερνιζόμενη την άποψη πως το Εγώ αναπτύσσει μηχανισμούς άμυνας στην προσπάθειά του να προστατευτεί από το άγχος και πως οι μηχανισμοί αυτό είναι ασυνείδητοι. Δύο από αυτούς είναι η προβολή, όπου οι ανεπίτρεπτες σκέψεις προβάλλονται σ’ ένα άλλο πρόσωπο, και η άρνηση, που απομακρύνει οτιδήποτε δυσάρεστο (Freud, 1966). Αντιστοίχως, οι πρωτοπόροι της παιδικής ψυχολογίας, Μέλανι Κλάιν και Ντόναλντ Γουΐνικοτ, εστίασαν την προσοχή τους στη σχέση μητέρας και παιδιού. Η Κλάιν αναφέρθηκε στο «άγχος αποχωρισμού», ορίζοντάς το ως το φόβο του μικρού παιδιού πως θα χάσει τη μητέρα του, ενώ ο Ντόναλντ Γουΐνικοτ υποστήριξε πως το εν λόγω άγχος μπορεί να προκαλέσει επιπλοκές στα πρώτα στάδια συναισθηματικής ανάπτυξης (Quinodoz, 2013). Ως εκ τούτου, η θεωρία του Φρόιντ έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ψυχαναλυτική σκέψη, εξηγώντας τη ρίζα των προβλημάτων τόσο στην ενήλικη ζωή όσο και στην παιδική ηλικία.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Freud, A. (1966). The Ego and the Mechanisms of Defense. London: Karnac Books and The Institute of Psychoanalysis.
Freud, S. (1975a). The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud / Vol. II (1893 – 1895): Studies on Hysteria. London: The Hogarth Press and The Institute of Psycho – Analysis.
Freud, S. (1975b). The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud / Vol. III (1893 – 1899): Early Psycho – Analytic Publications. London: The Hogarth Press and The Institute of Psycho – Analysis.
Freud, S. (1975c). The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud / Vol. X (1909): Two Case Histories. London: The Hogarth Press and The Institute of Psycho – Analysis.
Freud, S. (1975d). The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud / Vol. XIX (1923 – 1925): The Ego and the Id and Other Works. London: The Hogarth Press and The Institute of Psycho – Analysis.
Freud, S. (1975e). The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud / Vol. XX (1925 – 1926): An Autobiographical Study, Inhibitions, Symptoms and Anxiety, The Question of Lay Analysis and Other Works. London: The Hogarth Press and The Institute of Psycho – Analysis.
Quinodoz, J. M. (2013). Πώς να διαβάσω τον Φρόιντ. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.