Φανή ΑθανασοπούλουΆρθρο: Φανή Αθανασοπούλου
Σύμβουλος ψυχικής υγείας, ψυχοθεραπεύτρια
Επιμέλεια: Κατερίνα Δήμκου
Φιλόλογος
Ο ΦΟΒΟΣ
Ο φόβος είναι μια παγκόσμια αντίδραση απέναντι στην απειλή. Αν και διαφέρει από το άγχος, μοιράζεται τις ίδιες περιοχές στον εγκέφαλο, με σημαντικότερη την αμυγδαλή. (Frazzetto, 2013/2016). Η αμυγδαλή λαμβάνει πληροφορίες για την απειλή ταχύτατα μέσα από τον θάλαμο και αποφασίζει πώς θα αντιδράσουμε: με πάλη, (fight) ή φυγή (flight) ή πάγωμα (freeze) ή τρόμο (freight) ή προσπαθώντας να μειώσουμε την ένταση του συναισθήματος, (tend – and – be friend) αναζητώντας βοήθεια από άλλους. (Taylor κ.ά., 2000). Αν και ο φόβος μας ενεργοποιεί για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων, οι υπερβολικές φοβίες μπορούν να προκαλέσουν μεγάλη δυσφορία στο άτομο και περιορισμούς στη ζωή του.
ΕΙΔΙΚΕΣ ΦΟΒΙΕΣ
Οι φοβίες χαρακτηρίζονται από υπερβολικό, επίμονο, μη ρεαλιστικό φόβο για συγκεκριμένο ερέθισμα (αντικείμενο, κατάσταση, δραστηριότητα ή πρόσωπο) ή για την αναμονή της παρουσίας του. Το άτομο αν και αναγνωρίζει τον φόβο ως μη ρεαλιστικό, δεν μπορεί να τον σταματήσει. Έτσι, οι αντιδράσεις του μπορεί να πάρουν και μορφή κρίσης πανικού. (Bennet, 2006/2010).
Αν και ο κατάλογος για τις ειδικές φοβίες είναι μακρύς και κάθε πρόσωπο μπορεί να έχει τις δικές του φοβίες και τη δική του αντίδραση, ενδεικτικά αναφέρονται η κλειστοφοβία, η αιχμοφοβία (φόβος για αιχμηρά αντικείμενα), η ταφοφοβία (ο φόβος ότι κάποιος θα θαφτεί ζωντανός), η αιλουροφοβία, ο φόβος για το αίμα, η μικροβιοφοβία (ο φόβος για μικρόβια ή μεταδοτικές ασθένειες) κ.ά. Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας νέες φοβίες εμφανίζονται, όπως η φοβία μήπως κάποιος δεν έχει πρόσβαση στο κινητό του τηλέφωνο (nomophobia), ή χάσει την ενημέρωση μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα (fomo – fear of missing out) κ.ά. (Betoncu & Ozdamli, 2019).
ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΒΟΗΘΗΣΟΥΜΕ
Παρόλο που αρκετοί άνθρωποι αναφέρουν ότι φοβούνται παραδείγματος χάριν τα φίδια, η έντονη και επίμονη φοβία που συνοδεύεται από την ανάγκη αποφυγής (π.χ. αποφυγή του οδοντίατρου, των αιματολογικών εξετάσεων, κλπ.) είναι μια διαφορετική κατάσταση. Η ειδική φοβία μπορεί να είναι επίσης μέρος μιας περισσότερο σοβαρής ψυχικής κατάστασης (κατάθλιψης, σχιζοφρένειας κ.ά.). (Scully, 2014).
Το άτομο που υποφέρει από ειδική φοβία μπορεί να βοηθηθεί αποτελεσματικά από την ψυχοθεραπεία. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και το οικείο περιβάλλον. Το κατά πόσον μπορούμε να μπούμε στον κόσμο του προσώπου και να κατανοήσουμε με άνευ όρων αποδοχή τα συναισθήματά του, προσδιορίζει τη βοηθητική μας προσέγγιση. Η φοβία προκαλεί μια αλυσίδα συναισθημάτων όπως έντονο άγχος, ντροπή, απομόνωση, κατάθλιψη. Η υποστήριξη που μπορεί να εκδηλωθεί με την προθυμία μας να συνοδεύσουμε το άτομο όταν προσπαθεί να εκτεθεί στο φοβικό ερέθισμα και με την αναγνώριση των δυσκολιών και προσπαθειών του, είναι βασική στάση για μια σχέση βοήθειας.
ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ
Έρευνες υποστηρίζουν την ύπαρξη μέτριας γενετικής συμβολής σε κάποιες φοβίες. Η ψυχανάλυση θεωρεί ότι οι ειδικές φοβίες αποτελούν άμυνα κατά του άγχους, διότι το άγχος που αφορά συγκεκριμένες καταστάσεις φαίνεται να είναι περισσότερο ελεγχόμενο (Greenson, 1959).
Το συμπεριφοριστικό μοντέλο υποστηρίζει ως αιτία τη μάθηση μέσω παρατήρησης ή μέσα από σχετικές τραυματικές εμπειρίες. Αρκεί και μία μόνο έκθεση σε απειλή, για να μπορεί η αμυγδαλή να συγκρατήσει τη μνήμη της απειλής σε ολόκληρη τη ζωή. (Kandel, 2006/2008).
Για την προσωποκεντρική προσέγγιση, όλες οι μορφές άγχους οφείλονται στην ασυμφωνία ανάμεσα στον τρόπο που το άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και αυτό που αισθάνεται ότι θα έπρεπε να είναι. Η ασυμφωνία δημιουργείται όταν το άτομο έχει λάβει αποδοχή με όρους ή επίκριση από σημαντικά για εκείνο πρόσωπα. Η άνευ όρων αποδοχή του ψυχοθεραπευτή διευκολύνει την αυτό-αποδοχή, σε συνδυασμό με την εν- συναίσθηση και αυθεντικότητα που κάνει τη θεραπευτική σχέση βαθύτερη και αξιόπιστη. (Elliott, 2013).
Ο ΦΟΒΟΣ ΣΤΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ
Το συλλογικό άγχος και ο φόβος αυξάνονται ως αποτέλεσμα συσσώρευσης από παγκόσμια κοινωνικά δεδομένα όπως παραδείγματος χάριν η οικονομική αστάθεια, το εργασιακό άγχος, η επιδείνωση περιβαλλοντικών παραγόντων, οι τρομοκρατικές ενέργειες, η βία, οι διακρίσεις, ο εκφοβισμός.
Σε κοινωνίες όπου οι ανθρώπινες αξίες δεν είναι ξεκάθαρες, το άτομο οδηγείται σε μια ασυνεπή θέαση του κόσμου, χωρίς διαφάνεια, γεμάτο αβεβαιότητα και σύγχυση. Η υπέρ-πληροφόρηση και η διακίνηση του ρυθμού ζωής μέσα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης οδηγούν το άτομο σε επίπονη αναζήτηση του δικού του νοήματος. (Bourne, 2010). Επιστημονικές έρευνες έχουν αποδείξει ότι οι επιδράσεις του άγχους και του φόβου ασκούνται πιο δραματικά στον εγκέφαλο όταν το ερέθισμα αφήνεται στη φαντασία παρά όταν γίνεται αντιληπτό συνειδητά. (Kandel, 2006/2008)
Η πρόσφατη πανδημία του κορωνοϊού που αιφνιδίασε πολλές χώρες και ολόκληρη την επιστημονική κοινότητα, οδηγώντας και στην επιβολή αυστηρών περιοριστικών μέτρων, αποτελεί μια κορύφωση του φαινομένου της συσσώρευσης του φόβου. Η περίοδος αυτή, ως συλλογική τραυματική εμπειρία, εγκυμονεί και για το μέλλον μεγαλύτερες επιπλοκές άγχους σε διάφορους τομείς όπως την επιδείνωση του συλλογικού φόβου και την εμφάνιση νέων φοβικών ερεθισμάτων. Ταυτόχρονα λειτουργεί ως πρόκληση για την ανθρωπότητα να εξερευνήσει τρόπους ηθικού εξαγνισμού της και συλλογικής ωρίμανσης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Bennet, P. (2010). Κλινική ψυχολογία και ψυχοπαθολογία (Λ. Κονσουλίδου, μετ.). Αθήνα: Πεδίο. (Original work published 2006)
Betoncu, O., & Ozdamli, F. (2019). The disease of 21st Century: Digital disease. TCM Journal, 8(2), pp. 598-603. doi: 10.18421/TEM82-37.
Bourne, E.J. (2010). The anxiety and phobia workbook. Oakland, CA: New Harbinger Publications.
Elliott, R. (2013). Person-centred/experiential psychotherapy for anxiety difficulties: Theory, research and practice. Person –centred and Experiential Psychoterapies, 12(1), pp. 16-32. doi: 10.1080/14779757.2013.767750
Frazzeto, G. (2016). Έτσι αισθάνεσαι (N. Αποστολόπουλος, μετ.) Αθήνα: Τραυλός. (Original work published 2013)
Greenson, R. (1959). Phobia, anxiety and depression. Journal of American Psychoanalytic Association, 7(4), pp. 663-674. doi: 10.1177/000306515900700404
Kandel, E.R. (2008). Αναζητώντας τη μνήμη. Η ανάδυση μιας νέας επιστήμης του νου (A. Καραμανλίδης, μετ.). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. (Original work published 2006)
Scully, C. (2016). Scully’s handbook of medical problems in dentistry. Edinburgh: Elsevier.
Taylor, S., Klein, L., Lewis, B., Gruenewald, T., Gurung, R., & Updegraff, J. (2000). Biobehavioral responses to stress in females: Tend-and-befriend, not fight-or-flight. Psychological Review, 107(3), pp. 411-29