Δέσποινα ΠάνουΆρθρο: Μαρία Ι. Μπούτση
Υπεύθυνη Βιβλιοθήκης – Μουσείου Λαϊκής Τέχνής και Ιστορίας Δήμου Σαλαμίνας
Επιμέλεια: Δέσποινα Πάνου
Κοινωνική Ανθρωπολόγος
Εκπ. Προσωποκεντρική Ψυχοθεραπεύτρια
Ο Πέτρος Φουρίκης γεννήθηκε στη Σαλαμίνα στις 20 Μαϊου του 1878 και ήταν γιος του Πολυχρόνη (Αναγνώστη) και της Σεμίραμις, το γένος Μαγκούφη – Δημητριάδη. Ο πατέρας του όντας ναυτικός, με την εργατικότητά και την εντιμότητά του, προσπαθούσε να ξεφύγει κάπως από την φτώχεια, αλλά, δυστυχώς, η μοίρα του επιφύλαξε δυσάρεστες εξελίξεις. Αυτό σημαίνει πως έπαθε φλόγωση των ματιών και έχασε το ένα μάτι του (Αρβανίτης, 1991).
*Ο Πέτρος Φουρίκης σε νεαρή ηλικία (Πηγή: Προσωπικό Αρχείο)
Παρόλα αυτά κατάφερε να συντηρήσει την οικογένειά του και να σπουδάσει τα παιδιά του. Ο μικρός Πέτρος σε ηλικία τεσσάρων ετών αρρώστησε και από φαρμακευτικό λάθος, έπαθε ανθράκωση στο πρόσωπο, νοσηλεύτηκε στο Τζάνειο Νοσοκομείο και, ως απόρροια αυτού, του έμεινε μια ουλή για πάντα στο πρόσωπο.
Το 1884 φοίτησε στο 1ο Δημοτικό Σχολείο (Καποδιστριακό) και στο ελληνικό μέχρι το 1891 (Φιλίππου-Αγγέλου, 2017). Από τότε έως και το 1895 φοίτησε στο γυμνάσιο του Πειραιά. Το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, γράφεται στο φιλολογικό τμήμα της φιλοσοφικής σχολής του Εθνικού Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου φοίτησε, με διακοπτόμενη όμως φοίτηση, μέχρι το 1904. Ενδιαφέρον αποτελεί πως κατά την διάρκεια της φοίτησης του ασχολήθηκε με ιστορικές και αρχαιολογικές μελέτες και το 1898 σε ηλικία 20 ετών πρωτοστάτησε στη δημιουργία ενός συνδέσμου με την επωνυμία: «Ο εν Σαλαμίνι Σύνδεσμος Άγιος Λαυρέντιος». Τον Ιούνιο του 1904 έδωσε εξετάσεις και πήρε το πτυχίο του, με άριστα στα μαθήματα ιστορίας και ιστορία της τέχνης. Λίγο αργότερα το ίδιο έτος, στις 13 Αυγούστου, διορίστηκε ως ελληνοδιδάσκαλος στο τριτοβάθμιο ελληνικό σχολείο Σαλαμίνας, όπου δίδαξε με ζήλο για δύο χρόνια και εργάστηκε σκληρά για να συσταθεί αναγνωστήριο, γυμνάσιο, νυχτερινή σχολή και γυμναστήριο στο νησί (Μπούτση, 2007).
*Στο μοναστήρι Άγιος Νικόλαος Λεμονίων στη Σαλαμίνα (Πηγή: Προσωπικό Αρχείο)
Έτσι, οι δραστηριότητες του συνδέσμου και η πολιτιστική πρωτοβουλία του ίδιου άρχισαν σιγά σιγά να αγγίζουν τον κόσμο και να συσπειρώνουν άτομα κάθε ηλικίας και τάξης.
Αρχικά, ιδρύθηκε το Αναγνωστήριο που είχε μικρή βιβλιοθήκη και ήταν στη διάθεση οποιουδήποτε ήθελε να διαβάσει. Αργότερα, εξελίχθηκε σε νυχτερινή σχολή και έδινε τα πρώτα φώτα σε αγράμματους ανεξαρτήτου ηλικίας. Σύμφωνα με τους ντόπιους, ο Πέτρος Φουρίκης κάθε Κυριακή μετά το τέλος της θείας λειτουργίας περιφερόταν στα καπηλειά της αγοράς και με πειθώ οδηγούσε τους θαμώνες στο σχολείο για να τους διδάξει το αλφάβητο, ανάγνωση, γραφή και τις τέσσερις πράξεις της αριθμητικής. (Πάλλας, 1936). Επίσης, λειτούργησε και το πρώτο γυμναστήριο ενόργανης γυμναστικής, σε κεντρικό σημείο του νησιού, στην Ακτή Καραϊσκάκη. Όργανα του γυμναστηρίου αυτού, μάλιστα, σώζονται στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Ιστορίας του Δήμου Σαλαμίνας.
Ακόμα, η πρωτοποριακή δραστηριότητα του μέσα από το Σύνδεσμο έφερε σημαντικότατα αποτελέσματα, σε τέτοιο βαθμό, ώστε να βλέπει το όραμά του να γίνεται πραγματικότητα (Μπούτση, 2017). Κάποιοι «παράγοντες», ωστόσο, άρχισαν να τρομοκρατούνται με αυτήν την κίνηση! Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως οι κάτοικοι του νησιού δεν ήθελαν με τίποτα να κινητοποιηθούν και να ανατρέψουν την μέχρι τότε κατάσταση που επικρατούσε, δηλαδή, την εκμετάλλευση των πολλών από λίγους ντόπιους «παράγοντες», τοκογλύφους και λοιπούς. Με αυτό τον τρόπο, αντέδρασαν υπονομευτικά σε βάρος του Συνδέσμου και κατάφεραν να διώξουν με δυσμενή μετάθεση τον Πέτρο, για λόγους πολιτικούς όπως γράφει ο ίδιος στο υπόμνημά του. Στις 12 Αυγούστου του 1906, λοιπόν, μετετέθη στο Ελληνικό Σχολείο του Μεσοβουνίου όπου παραιτείται το Νοέμβριο του ίδιου χρόνου. Στις 16 Ιανουαρίου του 1907 διορίστηκε διδάσκαλος στο Ελληνικό Σχολείο του Δούκα, αλλά και πάλι δεν αποδέχτηκε το νέο διορισμό του και παραιτήθηκε (Φιλίππου-Αγγέλου, 2017).
*Δείγμα από κάποιο χειρόγραφο του (Πηγή: Προσωπικό Αρχείο)
Η παραίτηση αυτή, πραγματικά, τον ωφέλησε στην επιστημονική του εξέλιξη, γιατί ιδιώτευσε επί τρία χρόνια και έτσι είχε την ευκαιρία να ασχοληθεί συστηματικά με την ιστορία, την αρχαιολογία, τη γλωσσολογία και τη λαογραφία. Ασχολήθηκε με πολλές γλωσσικές και λαογραφικές μελέτες. Η νέα αυτή ενασχόληση ήρθε ως βάλσαμο στον πόνο και στην πίκρα που του έδωσαν οι «συμπατριώτες» του.
Τον Οκτώβριο του 1909 γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Εθνικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Παρά τις πολλές ενασχολήσεις του, το Σεπτέμβριο του 1912 ζήτησε να λάβει μέρος ως εθελοντής στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Στην επιθυμία του αυτή, αντέδρασε η μητέρα του, λόγω των πολλών προβλημάτων της υγείας του. Τελικά, φοίτησε κανονικά μέχρι το 1913 και στις 3 Δεκεμβρίου του 1914 διορίστηκε έκτακτος συντάκτης του Ιστορικού Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσας (Βαρελάς, 1995).
Ακολουθώντας μια σύντομη σχετική αναδρομή, από το 1916 υπήρξε μέλος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, από το 1917 τακτικός συντάκτης του Ιστορικού Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσας και από το 1921 Γραμματέας της Επιστημονικής Εταιρείας. Τον Απρίλιο του 1921, δε, με απόφαση του Υπουργείου Εσωτερικών, διορίστηκε μέλος της επιτροπείας των τοπωνυμιών της Ελλάδος και τον Ιούνιο έγινε Συντάκτης Β΄ τάξεως με βαθμό Τμηματάρχου Β΄ τάξεως. Τον επόμενο μήνα του ίδιου έτους έγινε τακτικό μέλος του «Εν Αθήναις Οδοιπορικού Συνδέσμου». Το Νοέμβριο του 1922 προήχθη στο βαθμό του Τμηματάρχου Α΄ τάξεως, ενώ μετά το πέρας τριών ετών ακριβώς, έγινε τακτικό μέλος της Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών. Τον Απρίλιο του 1927 έλαβε μέρος στο Β΄ Διεθνές Βυζαντινολογικό Συνέδριο που έγινε στο Βελιγράδι, όπου έκανε και διπλή ανακοίνωση για ένα βυζαντινό ένδυμα σωζόμενο μέχρι σήμερα στη Σαλαμίνα και για τα καπιτσάλια και τζιτζάκια (Αρβανίτης, 1991).
Μετά από αυτό το συνέδριο, και πάσχοντας από σοβαρή πάθηση των νεφρών, πήγε στη Βιέννη για εγχείρηση, η οποία παρουσίασε επιπλοκές, έπαθε πνευμονία και φλεβίτιδα και αναγκάστηκε να παρατείνει τη διαμονή του εκεί, για πέντε ακόμα μήνες. Παρ’ όλη την κατάσταση της υγείας του, επωφελήθηκε της παραμονής του στη Βιέννη, επισκέφθηκε βιβλιοθήκες, μουσεία και αρχεία, που τον βοήθησαν σημαντικά στον εμπλουτισμό γνώσεων για τις έρευνές του. Την περίοδο 1921 έως 1927 ήταν Γραμματέας της Επιστημονικής Εταιρείας και τον Φεβρουάριο του 1928 έγινε Σύμβουλος και Ταμίας αυτής. Τον ίδιο μήνα με απόφαση του Πρυτανικού Συμβουλίου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, του ανατέθηκε μαζί με τον Δ. Μάργαρη η παραλαβή της αγορασθείσης βιβλιοθήκης του καθηγητή Ν. Γ. Πολίτη (Φιλίππου-Αγγέλου, 2017). Τον ίδιο χρόνο με την διδακτορική του διατριβή, με τίτλο «Γάμος και γαμήλια σύμβολα παρά τοις Αλβανοφώνοις της Σαλαμίνος», γίνεται διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το Φεβρουάριο του 1929 ανέλαβε σύμβουλος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας. Μετά από δύο μήνες παραιτήθηκε από τη θέση του Τακτικού Συντάκτη του Ιστορικού Λεξικού της Ελληνικής γλώσσας και έθεσε υποψηφιότητα για γερουσιαστής με το «Κόμμα Φιλελευθέρων» στο συνδυασμό Αττικοβοιωτίας. Για άλλη μια φορά οι συμπατριώτες του τον «τίμησαν δεόντως» και ήρθε μόλις δωδέκατος στους δεκαπέντε υποψηφίους με μόνο 2.682 ψήφους (Πάλλας, 1936).
*Το ψηφοδέλτιο που αποδεικνύει την υποψηφιότητα του στο Κόμμα των Φιλελεύθερων (Πηγή: Προσωπικό Αρχείο)
Τον Μάϊο και τον Σεπτέμβριο του ’29 έκανε αίτηση στην Ακαδημία Αθηνών για να πάρει την κενή θέση του Διευθυντή του Λαογραφικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών. Πράγματι το Δεκέμβριο, με απόφαση του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, ανέλαβε Τακτικός Ταξινόμος του Λαογραφικού Αρχείου με βαθμό Τμηματάρχου Α΄ τάξεως. Τον Φεβρουάριο της επόμενη χρονιάς ορίστηκε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Επιστημονικής Εταιρείας και μετά από λίγους μήνες έλαβε μέρος στο Γ΄ Διεθνές Βυζαντινολογικό Συνέδριο που έγινε στην Αθήνα και ανακοίνωσε την έρευνα του με τίτλο «Πόθεν το Εθνικόν Αρβανίτης». Επίσης, ίδρυσε το Αρχείο Εθνικών Τοπικών και Κυρίων ονομάτων, του οποίου ο καταρτισμός άρχισε από την Ακαδημίας Αθηνών, τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου (Μπούτση, 2017). Τον Ιανουάριο του 1931 ζήτησε από την Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης να πάρει την κενή έδρα της Αρχαίας Ιστορίας και τον Ιανουάριο του επόμενου έτους, με απόφαση του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, κατέστη Διευθυντής του Λαογραφικού Αρχείου με βαθμό Διευθυντού Β΄ τάξεως. Ένα μήνα μετά επανεκλέχθηκε μέλος του Δ.Σ (ταμίας) της Επιστημονικής Εταιρείας και τον Νοέμβριο του ΄33 ανέλαβε τη διεύθυνση του περιοδικού «Αθηνά».
Τον Μάϊο του 1934 προάγεται στο βαθμό του Δ/ντου Α΄ τάξεως του Λαογραφικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών και μετά από επτά μήνες έγινε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Γλωσσικής Εταιρείας.
Το Φεβρουάριο του 1935 εκλέχθηκε για ακόμα μια φορά Τακτικός Σύμβουλος καθώς και μέλος εκδόσεως του περιοδικού «Αθηνά» για το διάστημα 1935 -1938 (Φιλίππου-Αγγέλου, 2017).
Μαζί με τον Πέτρο Φουρίκη πολλοί ακόμη πνευματικοί άνθρωποι της εποχής όπως: ο Δραγούμης, ο Δυοβουνιώτης, ο Κριαράς, ο Τζάρτζανος, ο Φωκίτης, ο Σωτηρίου και άλλοι πλαισίωναν το Δ. Σ. της Επιστημονικής Εταιρείας. Δυστυχώς η θητεία του αυτή, έμελλε να μην τελειώσει ποτέ. Ύστερα από εγκεφαλικό επεισόδιο που έπαθε στο γραφείο του, στην Ακαδημία Αθηνών, μόλις έμαθε την επάνοδο του Βασιλιά Γεωργίου του Β΄, από τον Κονδύλη, στις 25 Νοεμβρίου 1935, έμεινε για αρκετό καιρό στο κρεβάτι και κόπηκε το νήμα της ζωής του καθώς και της επιστημονικής του καριέρας (Πάλλας, 1936).
Απεβίωσε στις 4 Απριλίου του 1936 στην Αθήνα και ήταν παντρεμένος με την Αικατερίνη Στηθοπούλου από την Ζάκυνθο.
*Μαζί με τη σύζυγο του κ. Στηθοπούλου (Πηγή: Προσωπικό Αρχείο)
Σήμερα το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Ιστορίας του Δήμου Σαλαμίνας φέρει το όνομά του.
Τέλος, στο ενεργητικό του παρουσιάζει ένα μεγάλο και σημαντικό γραπτό έργο. Ένα δείγμα από τις δημοσιευμένες εργασίες του είναι οι εξής (Μπούτση, 2017):
- Αρχαίοι τάφοι εν Σαλαμίνι 1915
- Περί του εν Σαλαμίνι ιερού της Βενδίδος 1919
- Παρατηρήσεις εις το επί Λυσιθείδου ψήφισμα θιασωτών της Βενδίδος 1919
- Μεγαρικά Μελετήματα τομ. Α΄ τομ. Β΄ τομ. Γ΄ και τομ. Δ΄. 1919, 1923
- Περί των αρχιτεκτονικών όρων ραβδόω – ράβδωσις 1923
- Περί του ετύμου λέξεων σκαραμάγκιον, καβάδιον, σκαράνικον 1923
- Πόθεν το όνομα Σούλι 1922
- Ο παλαιός Άγιος Νικόλαος της Σαλαμίννος 1923
- Ο Άγιος Νικόλαος Λεϊμόνια της Σαλαμίνος 1924
- 10. Η Πρέβεζα 1924
- 11. Συνήθειες που σβήνουν « Η Λαμπρή» 1925
- 12. Συνήθειες που σβήνουν «Μεγαλοβδομάδα» 1926
- 13. Τα καλαμαροχτάποδα 1928
- 14. Γάμος και γαμήλια σύμβολα παρά τοις Αλβανοφώνοις της Σαλαμίνος 1927-28
- 15. Μικρά συμβολή εις την Ηπειρωτικήν ιστορίαν. Νικόπολις – Πρέβεζα 1928
- 16. Παρατηρήσεις εις τα τοπωνύμια των «Χρονικών του Μορέως» 1928
- 17. Συμβολή εις το τοπωνυμικόν της Αττικής Α΄ , Β΄ και Γ΄ 1929 – 1930
- 18. Η Ανδρούτσαινα 1931
- 19. Συνήθειες που σβήνουν. «Το ποκάμισο τ΄ Άϊ – Θανάση 1934
- 20. Καμάρεζα 1934
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Αρβανίτης, Α. (1991). Πέτρος Φουρίκης (1878-1936). Μπέσα, Τέυχος 18, 658-683.
Βαρελάς, Λ. (1995). Ελληνικά Γράμματα 1927-1930. Αθήνα: University Studio Press.
Μπούτση, Μ. (2007). Πέτρος Φουρικής, Βιογραφία. Πολίτης με Δικαίωμα, Τεύχος 4, 11-13.
Πάλλας, Δ. (1936). Νεκρολογία Π. Φουρίκη. Σαρωνική Πνοή, Τέυχος 5, 85-89.
Φιλίππου-Αγγέλου, Π.Ι. (2017). Ο Σαλαμίνιος αρχαιολόγος, ιστορικός, λαογράφος, γλωσσολόγος Πέτρος Αν. Φουρίκης. Καλύβια Αττικής: ΑΩ.