Δημήτρης Βαγενάς
Κείμενο: Δημήτρης Βαγενάς
Ψυχολόγος
Επιμέλεια: Μαρία Κουσαντάκη
Ψυχολόγος- Συνθετική Ψυχοθεραπεύτρια
Οι τρομαχτικές ιστορίες με φαντάσματα, δράκους και θαλάσσια τέρατα χάνονται μέσα στα βάθη της μυθολογίας, ενώ ο φόβος πως οι εξωγήινοι θα κατακτήσουν τη Γη και θα αφανίσουν τους ανθρώπους ήταν φυσική συνέχεια των μεγάλων επιστημονικών επιτευγμάτων και της εξερεύνησης του διαστήματος. Τα ανθρωπόμορφα και διόλου φιλικά ρομπότ είναι ένα ακόμη μοτίβο που χρησιμοποιούν οι συγγραφείς και οι σκηνοθέτες στην προσπάθειά τους να μας τρομάξουν. Σε αντίθεση, μάλιστα, με τα τέρατα και τους εξωγήινους που έρχονται από το υπερπέραν, υπεύθυνοι για την παρουσία των ρομπότ είμαστε εμείς οι ίδιοι.
Ο Φρανκεστάιν, στο ομώνυμο μυθιστόρημα της Μαίρη Σέλλεϋ, είναι ένας από τους πιο γνωστούς ήρωες που επιχείρησαν να δημιουργήσουν ανθρώπινη ζωή. Όντας πρωτοπόρος, παθιασμένος και ικανότατος, ο σύγχρονος αυτός Προμηθέας κατασκευάζει ένα ανθρωπόμορφο πλάσμα κι εν τέλει καταδιώκεται από το ίδιο του το δημιούργημα. Αντιστοίχως, στην ταινία του Τζέημς Κάμερον «Εξολοθρευτής», ο τεχνολογικός κολοσσός Cyberdyne, μέσα από πολυδάπανα πειράματα, εξελίσσεται σε Skynet και τα ρομπότ μετατρέπονται σε φονικές μηχανές που αφανίζουν την ανθρωπότητα. Και στις δύο περιπτώσεις, τα τέρατα κατασκευάστηκαν από ικανούς ανθρώπους με υψηλούς στόχους, οι οποίοι, ωστόσο, δεν σεβάστηκαν την επιστημονική δεοντολογία και ξεπέρασαν τα όρια. Όπως ο βίαιος κύριος Χάιντ, στο μυθιστόρημα του Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον, αποτελεί δημιούργημα του αξιοσέβαστου δόκτορα Τζέκιλ και μοιράζεται μαζί του το ίδιο σώμα, έτσι και τα ρομπότ αποτελούν κατασκευάσματα των ανθρώπων, οι οποίοι τα φοβούνται ακριβώς επειδή τους μοιάζουν: ο πραγματικός μας φόβος δεν έγκειται στις μεταλλικές πανοπλίες και στα θανατηφόρα λέιζερ, αλλά στο γεγονός πως τα ρομπότ είναι αδίστακτα, χωρίς συναισθήματα και ηθικές αντιστάσεις, όπως οι επιστήμονες που τα δημιούργησαν. Μέσα από την προσπάθειά τους να συμβάλλουν στην επιστημονική πρόοδο, έχασαν κι εκείνοι την ανθρωπιά τους και μετατράπηκαν σε μηχανές (Szollosy, 2017). Ο φόβος μας, επομένως, για τέτοιου είδους τέρατα είναι στην πραγματικότητα ο φόβος για τις δικές μας αρνητικές πτυχές. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί καλύτερα μέσα από το μηχανισμό της «προβολής».
Ο Φρόιντ υποστήριξε πως όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με κινδύνους κι εν γένει δυσάρεστες σκέψεις ή καταστάσεις, ενεργοποιούμε διάφορους μηχανισμούς άμυνας ούτως ώστε ν’ απαλλαγούμε από το άγχος που αντιμετωπίζουμε (Freud, 1975). Ένας από τους μηχανισμούς αυτούς είναι η προβολή. Μέσω της προβολής αποδίδουμε τις δικές μας ανεπίτρεπτες επιθυμίες και τα δικά μας αρνητικά συναισθήματα σε κάποιον άλλον άνθρωπο. Για παράδειγμα, αρνούμαστε να πούμε σε κάποιον «σε μισώ» και λέμε «εσύ με μισείς». Οι προκαταλήψεις και ο ρατσισμός απέναντι στους μετανάστες ή τα εγκλήματα που διαπράττονται κατά τη διάρκεια του πολέμου μπορούν να ερμηνευτούν μέσα από το μηχανισμό αυτό: δεν είμαστε εμείς βίαιοι, οι ξένοι μας επιβουλεύονται και πρέπει να τους επιτεθούμε πριν μας επιτεθούν αυτοί (Σηφακάκη, 2010).
Τα ρομπότ, αποτελώντας μηχανήματα πολέμου, εκπροσωπούν αφενός την ψυχρή λογική των κατασκευαστών τους αφετέρου τα επιθετικά τους ένστικτα. Όπως στην ταινία «Jurassic World» οι δεινόσαυροι είναι γενετικά μεταλλαγμένοι και διατίθεται στην υπηρεσία του στρατού, έτσι και στον «Εξολοθρευτή» οι ανθρωπόμορφες μηχανές δεν είναι τίποτ’ άλλο από στρατιώτες, προγραμματισμένοι για να σκοτώνουν. Η αποστολή τους είναι πολύ συγκεκριμένη και όλα έχουν υπολογιστεί με μαθηματική ακρίβεια, ούτως ώστε να επιτυγχάνουν τον εκάστοτε στόχο τους. Επί της ουσίας, όμως, η επιθετικότητά τους και ικανότητά τους να δολοφονούν δεν απορρέει από τα ίδια, αλλά από αυτούς που τα δημιούργησαν. Τα φοβόμαστε επειδή τους μοιάζουμε και ο φόβος που μας προξενούν είναι στην πραγματικότητα ο φόβος για τις δικές μας βίαιες ενορμήσεις (Szollosy, 2017).
Στην επιστημονική φαντασία το μέλλον είναι σχεδόν πάντα δυστοπικό και τα τεχνολογικά επιτεύγματα έχουν αρνητικές συνέπειες. Ωστόσο, ακόμα και στον «Εξολοθρευτή», το Τ-800, που στην πρώτη ταινία είναι μια φονική μηχανή, στη δεύτερη πέφτει οικειοθελώς στις φλόγες για να σώσει την ανθρωπότητα. Αν, λοιπόν, τα ρομπότ αποτελούν προβολές του εαυτού μας, μπορούν τόσο στο σινεμά όσο και στην πραγματικότητα να καθρεφτίσουν και τις καλές μας πτυχές.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Freud, S. (1975). The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud / Vol. XX (1925 – 1926): An Autobiographical Study, Inhibitions, Symptoms and Anxiety, The Question of Lay Analysis and Other Works. London: The Hogarth Press and The Institute of Psycho-Analysis.
Szollosy, Μ. (2017). Freud, Frankenstein and our fear of robots: projection in our cultural perception of technology. AI & SOCIETY. 32: 433-439.
Σηφακάκη, Γ. (2010). Η ψυχαναλυτική προσέγγιση του S. Freud. Στο Γ. Α. Ποταμιάνος & Συνεργάτες (Επιμ.), Θεωρίες Προσωπικότητας και Κλινική Πρακτική (45-145). Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.