Φανή ΑθανασοπούλουΆρθρο: Φανή Αθανασοπούλου
Σύμβουλος ψυχικής υγείας, ψυχοθεραπεύτρια
Επιμέλεια: Κατερίνα Δήμκου
Φιλόλογος
Αν και τελευταία όλο και περισσότεροι άνθρωποι απευθύνονται σε ψυχοθεραπευτές/ειδικούς ψυχικής υγείας, φαίνεται πως η ψυχοθεραπεία δεν ενδιαφέρει την πλειοψηφία. Οι αιτίες ποικίλουν, με κυριότερη την κοινωνική επιρροή.
Κοινωνική επιρροή – Όροι αξίας
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας πάνω από 80% των ανθρώπων που υποφέρουν από ψυχική διαταραχή δεν λαμβάνει ιατρική βοήθεια ή υποστήριξη, ο δε τομέας της ψυχικής υγείας αναγνωρίζεται ως παραμελημένος. Περίπου 800.000 άνθρωποι αυτοκτονούν κάθε χρόνο (Adhanom Ghebreyesus, 2019).
Το «στίγμα» αναγνωρίζεται παγκοσμίως ως το βασικότερο εμπόδιο για τη θεραπεία (Μπεχράκη, Οικονόμου & Χαρίση, 2020). Αυτό ορίζεται ως το ανεπιθύμητο χαρακτηριστικό διαφορετικότητας που λειτουργεί βαθιά, απαξιωτικά και εξευτελιστικά για την ταυτότητα του ατόμου ώστε αυτή να μην θεωρείται εντελώς ανθρώπινη (Goffman, 1963/2001, σσ. 64-68, Μπεχράκη et al., 2020). Στοιχεία κοινωνικής κατηγοριοποίησης είναι τα εξής: φύλο, φυλή, κοινωνική τάξη, εθνότητα, θρησκεία, σεξουαλικός προσανατολισμός, σωματική αρτιμέλεια και σωματική και ψυχική υγεία. Συνεπώς, το «στίγμα» αποτελεί κοινωνική κατασκευή (Goffman, 1963/2001, σσ. 14-16).
Παρότι σύμφωνα με την ανθρωπιστική ψυχολογία που δημιουργήθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, με πιο φημισμένο εκφραστή της τον Carl Rogers, οι άνθρωποι δεν θεωρούνται «ασθενείς» αλλά υπεύθυνα πρόσωπα και όχι αντικείμενα θεραπευτικής αγωγής, «το στίγμα» εξακολουθεί να επιδρά στην αντίληψη που έχουν τα άτομα για την ψυχοθεραπεία (Κοσμόπουλος & Μουλαλούδης, 2003, σελ. 50).
Το «στίγμα» στον εσωτερικό κόσμο του ατόμου σηματοδοτεί ότι «έχει πρόβλημα», «είναι «επικίνδυνος/η» ή ακόμα και «τρελός/ή». Αποτελεί μέρος των ευρύτερων όρων αξίας που μπορεί να έχει εσωτερικεύσει, αφορώντας την εν γένει επάρκεια και ικανότητά του στη ζωή. Το άτομο θεωρεί πως αξίζει αν παραδείγματος χάριν «έχει χρήματα» ή «είναι δυνατός/ή». Αντιθέτως, η ιδέα της ψυχοθεραπείας λειτουργεί ως «υποψία» ή «απόδειξη» ότι κάτι δεν κάνει καλά, κλονίζοντας την αυτό-εικόνα του.
Η κοινωνία εξακολουθεί να προάγει μια πιεστική, εξωστρεφή απορρόφηση και να είναι προσανατολισμένη στις υλιστικές αξίες, είτε με την προώθησή τους, είτε με τη στέρησή τους, όπως κατά τις περιόδους οικονομικών κρίσεων όπου το άτομο καταλαμβάνεται πλήρως από την αγωνία της επιβίωσής του.
Το να επισκεφτεί κάποιος τον γιατρό για το σώμα του ή να κάνει εξετάσεις είναι μια πιο εύκολη και αποδεκτή απόφαση. Τα άλλα μέρη της υπόστασής του, που δεν είναι άμεσα υλικά και ορατά, υποτιμώνται, ενώ είναι ζωτικά και συνεχώς ενεργά μέσα στην καθημερινότητά του (συναισθήματα, σκέψεις, σχέσεις, βιώματα κ.α.). Η άρνηση της λύπης, των δυσκολιών, του άγχους, των οικογενειακών και εργασιακών επιπλοκών, της απώλειας εκφράζει τη δυσκολία να κατανοήσουμε και να αγαπήσουμε τον εαυτό μας. Ο πόνος αποτελεί δομικό στοιχείο της ζωής και η επεξεργασία του οδηγεί σε συναισθηματική ωριμότητα (Κούκης, 2012).
Η συλλογική και πολιτειακή σημασία που δίδεται στην ψυχική υγεία είναι φτωχή, αφενός λόγω της έλλειψης πρόνοιας και της απουσίας επαρκών δομών, αφετέρου λόγω της μη ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης. Οι ελλείψεις αυτές καταδεικνύουν πως η ψυχική υγεία και η προσωπική ανάπτυξη σε συλλογικό επίπεδο είναι ακόμα δευτερεύουσας σημασίας. Δεν είναι λοιπόν απορίας άξιο γιατί η ψυχική ευημερία και η προσωπική ανάπτυξη δεν αποτελούν προτεραιότητες του ατόμου, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις είναι είτε ανύπαρκτες, είτε αργές και καθυστερημένες.
Προσωπική κατάσταση – πεποιθήσεις
Ο Carl Rogers, ιδρυτής της προσωποκεντρικής προσέγγισης, αναφέρει ότι όταν το άτομο βιώνει ένα μεγάλο μπλοκάρισμα στην επικοινωνία με τον εαυτό του, είναι απίθανο να μπει οικειοθελώς στη διαδικασία της ψυχοθεραπείας. Στην κατάσταση αυτή δεν αναγνωρίζει συναισθήματα ή προβλήματα ως δικά του. Έχει γενικευμένες θεωρήσεις, αυστηρή κριτική για τους άλλους, θεωρεί τα συναισθήματα ως αδυναμία, την ανθρώπινη φύση και τον κόσμο ως έναν εχθρικό τόπο (Rogers, 1956/2006, σελ. 132, Merry & Lusty, 1993).
Όταν το άτομο προσανατολίζεται αποκλειστικά στο να εδραιώσει και να εξελίξει υλική ασφάλεια με επιτυχία και κοινωνική καταξίωση, η σφαίρα των ενδιαφερόντων του περιορίζεται. Πεποιθήσεις, όπως για παράδειγμα, ψυχοθεραπεία σημαίνει ότι το άτομο δεν είναι σε θέση να λύσει από μόνο του τα θέματά του ή ότι η ψυχοθεραπεία αφορά μόνο όποιον αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα ψυχοπαθολογίας, ή ότι είναι ακόμη και εξάρτηση και πως το άτομο θα «μπλέξει», απορρέουν από την ελλιπή ενημέρωση που οδηγεί σε διαστρεβλώσεις και κατασκευές μυθοπλασίας σχετικά με το τι είναι η ψυχοθεραπεία και πώς λειτουργεί.
Αρκετές φορές όμως οι παραπάνω «διαδεδομένοι μύθοι» επιστρατεύονται ως δικαιολογίες. Το άτομο δεν είναι έτοιμο να μπει στη διαδικασία και προσπαθεί να καλύψει φόβους και συναισθήματα, όπως είναι η ντροπή, ο πόνος ή και η αμηχανία να έρθει σε επαφή με τα μέρη του εαυτού του.
Τέλος, η οικονομική δυσπραγία, ως απόρροια της οικονομικής κρίσης καθώς και της παρούσας πανδημίας, δυσχεραίνει την κατάσταση. Η πλειοψηφία εξακολουθεί όπως και πριν, να μην απευθύνεται ούτε σε δωρεάν υπηρεσίες ή σε ιδιώτες ψυχοθεραπευτές, ούτε να αξιοποιεί τη δυνατότητα μειωμένου κόστους όπου αυτή παρέχεται λόγω των συνθηκών.
Προσδοκίες
Συνήθως, το άτομο επιθυμεί ταχεία επίλυση των θεμάτων του. Η προσδοκία αυτή προέρχεται από την κούραση των ψυχικών ενοχλήσεων από τις οποίες υποφέρει μόνο του και σε αρκετές περιπτώσεις μακροχρόνια, αλλά και από την κοινωνική πίεση. Επίσης, η επίλυση των θεμάτων χωρίς την προσωπική εμπλοκή του ενδιαφερόμενου, ή με μια σειρά από συμβουλές και συνταγές αποτελεί μια συχνή προσδοκία που αντανακλά την «εκπαίδευση» που έχει λάβει το άτομο όχι μόνο από την οικογένεια, αλλά και από την κοινωνία γενικότερα. Με άλλα λόγια, το άτομο έχει συνηθίσει στο να καθοδηγείται από εξωτερικές «αυθεντίες», «γνώστες», «ειδικούς», μέσα σε έναν κόσμο που επιδιώκει την αυτοματοποίηση.
Η ψυχοθεραπεία είναι ένας δρόμος που εκτός από την ανακούφιση, μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να ανακτήσει την υπόστασή του ως πρόσωπο απέναντι στον εαυτό του και τους άλλους. Είναι μια συνοδεία στην υπεύθυνη αυτό-εκπαίδευση που το πρόσωπο πλέον διενεργεί για τον εαυτό του. Τέλος, είναι ένας δρόμος που πια δεν μπορεί να περιμένει να τον ανοίξουν οι άλλοι, αλλά τον ανοίγει το ίδιο το άτομο προς όφελος δικό του, λαμβάνοντας ταυτόχρονα μέρος σε μια ανατροπή των προτεραιοτήτων του κόσμου.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Adhanom Ghebreyesus, T. (2019). The WHO special initiative for mental health (2019-2023): Universe health coverage for mental health. Ανακτήθηκε στις 7 Φεβρουαρίου, 2021, από
file:///C:/Users/User/AppData/Local/Temp/WHO-MSD-19.1-eng.pdf
Goffman, E. (2001). Στίγμα: Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας (Δ. Μακρυνιώτη, μετ.). Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. (Original work published 1963).
Κοσμόπουλος, Α. Β., & Μουλαλούδης, Γ. Α. (2003). Ο Carl Rogers και η προσωποκεντρική του θεωρία για την ψυχοθεραπεία και την εκπαίδευση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Κούκης, Δ. (2012). «Ο τρελός του χωριού» ένα κοινωνικό στίγμα που πρέπει να αλλάξει. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου, 2021, από
Merry, T., & Lusty, B. (1993). What is person- centred therapy?: Α personal and practical guide. Loughton, Essex: Gale Centre Publications.
Μπεχράκη, Α., Οικονόμου, Μ., & Χαρίση, Μ. (2020). Το στίγμα της ψυχικής ασθένειας: ιστορική αναδρομή και θεωρητική πλαισίωση. Ψυχιατρική, 31 (1), 36-46. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου, 2021, από
https://www.psychiatriki-journal.gr/documents/psychiatry/31.1-GR-2020-36.pdf
Rogers, C. (2006). Το γίγνεσθαι του προσώπου (Μ. Ρηγοπούλου, μετ.). Αθήνα: Εκδόσεις Ερευνητές. (Original work published 1956).