Φανή ΑθανασοπούλουΆρθρο: Φανή Αθανασοπούλου
Σύμβουλος ψυχικής υγείας, ψυχοθεραπεύτρια
Επιμέλεια: Κατερίνα Δήμκου
Φιλόλογος
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν αλλάξει τον κόσμο δίνοντας στην επικοινωνία μια άλλη διάσταση ταχύτητας και ευκολίας, ελεύθερης από τους περιορισμούς χώρου και χρόνου. Κατά την περίοδο της πανδημίας μάλιστα, λειτούργησαν ως «ανάχωμα» στα περιοριστικά μέτρα καθιστώντας ακόμα πιο αισθητή την αίσθηση της ελευθερίας.
Εκτός από θαυμαστό εργαλείο παγκόσμιας διασύνδεσης, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης απεικονίζουν τάσεις και συμπεριφορές, επιδρώντας στη διαμόρφωση πολιτισμού. Στην πραγματικότητα, αποτελούν μια κοινωνία μέσα στην κοινωνία (Chandra, Singh, Gounder, Verma, & Mudliar, 2017).
Ο λόγος, προφορικός ή γραπτός, ως κοινωνική πράξη, αποτελεί σημαντικό παράγοντα πολιτισμού αλλά και παράθυρο προς τον ηθικό μας κόσμο.
Πόσο ενδεικτική είναι η γλώσσα, το ύφος, το περιεχόμενο του λόγου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για το βαθμό της εξέλιξής μας; Πόσο ο λόγος αντανακλά τη σχεσιακή μας ανάπτυξη και την ψυχοσύνθεσή μας; Πόσο προσδιορίζει την κοινωνική μας ταυτότητα; Πόσο επικίνδυνος μπορεί να είναι;
Οι έρευνες έχουν δείξει ότι ο επιθετικός λόγος όχι μόνο έχει μεταφερθεί από το φυσικό πεδίο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά έχει εμπλουτιστεί. Συνήθως οι αγενείς εκφράσεις και συμπεριφορές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αντανακλούν συμπεριφορές που ακολουθούνται στην καθημερινότητα. Ωστόσο, στο εικονικό πεδίο αναπτύσσονται και επιθετικές συμπεριφορές που δύσκολα συναντώνται στην καθημερινότητα (Οz, 2014).
H ιδιωτικότητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης προσφέρει τη δυνατότητα να εκφράζεται κάποιος με αγένεια και επιθετικότητα καλυμμένος πίσω από αορατότητα. Τα ψεύτικα προφίλ, η ανωνυμία, η ευκολία της οθόνης ευνοούν τον αυτοματισμό και την παρορμητικότητα, προωθώντας τόσο την πρόχειρη και διαστρεβλωμένη όψη της γλώσσας όσο και αυτή των ύβρεων, της ασέβειας, της λεκτικής κακοποίησης.
Ένα ιδιαίτερο είδος παθητικής επιθετικότητας έχει αναπτυχθεί, όπως παραδείγματος χάριν, το να «διαγράφει» κανείς από το «προφίλ ή τη σελίδα του» κάποιον για τον οποίο τρέφει θυμό από την καθημερινή επαφή του (Eraslan, & Kukuoglou, 2019). Ένας άλλος τρόπος έκφρασης παθητικής επιθετικότητας είναι σχόλια που φαίνονται αθώα αλλά στοχεύουν με την αοριστία τους να προκαλέσουν σε συγκεκριμένο άτομο ανησυχία ή αμφιβολία. Μπορεί μάλιστα τα σχόλια αυτά να έχουν τη μορφή γενίκευσης, στοχεύοντας σε ολόκληρες ομάδες ανθρώπων (Ward, 2019). Με τον ίδιο τρόπο, κάποιος μπορεί με το πρόσχημα της έκφρασης συναισθημάτων να αναφέρεται σε άλλους με τρόπο αόριστα υπαινικτικό και επικριτικό (Lane, 2014). Η προώθηση της σύγκρισης σε εμφάνιση, ιδιότητες μέσα από λόγο άμεσο ή υπαινικτικό και δεικτικό επιδιώκει την αίσθηση ανωτερότητας μέσα από τη μείωση των άλλων.
Είναι η επιθετικότητα μεταδοτική; Οι έρευνες δείχνουν ότι λογικά ενήλικα άτομα με αυτοπεποίθηση από τη μια στιγμή στην άλλη χάνουν τον εαυτό τους υιοθετώντας ακατάλληλες, παιδικές αντιδράσεις. Πολλοί απαντούν ενστικτωδώς με τον ίδιο επιθετικό τρόπο σε μια επιθετική πράξη και έτσι η παθολογική διεργασία της επιθετικότητας μεταδίδεται σε διάφορες διαστάσεις (Eraslan, & Kukuoglou, 2019).
Η επιδίωξη όλων αυτών των συμπεριφορών είναι η εκδίκηση, η διάθεση να πληγωθεί το θύμα και να αποδυναμωθεί, χωρίς ο θύτης να μπορεί να κατηγορηθεί (Ward, 2019). To ουσιαστικό κίνητρο είναι η αίσθηση απόκτησης και επίδειξης κοινωνικής δύναμης (Sutton, & Smith, 1999).
H επιθετικότητα περιλαμβάνει τον εκφοβισμό και τη ρητορική μίσους. Γίνεται διάκριση μεταξύ της αγένειας και της απολίτιστης επικοινωνίας η οποία συνίσταται στην έκφραση διαφωνίας με απορριπτικό, ασεβή, εχθρικό τόνο. Στην απολίτιστη επικοινωνία κατατάσσεται ο ρατσισμός, ο σεξισμός, όλο το φάσμα του μίσους που σκοπό έχει να δυσφημεί και να μειώνει πρόσωπα και κυρίως ομάδες με βάση χαρακτηριστικά τους όπως το χρώμα, το φύλο, ο σεξουαλικός προσανατολισμός, η εθνικότητα, κ.α. ή να απειλεί τη δημοκρατία ως σύνολο (Papacharissi, 2004, Coe, Kenski, & Rains, 2014).
Αλλά και ο εκφοβισμός ως εχθρική συμπεριφορά που σκοπό έχει να βλάψει τον «στόχο» -πρόσωπο ή ομάδα προσώπων- και να του προκαλέσει δυσφορία, ταπείνωση, φόβο, εμφανίζεται με ευκολία στο cyberbullying με τα εξής επιπλέον χαρακτηριστικά: μεγαλύτερη ευκολία στην επανάληψη, την ανισότητα δύναμης, την ανωνυμία, την προσβασιμότητα, τη δημοσιότητα.
Η καθημερινή χρήση των μέσων και η κοινοποίηση προσωπικών πληροφοριών οδηγεί σε συχνότερη επανάληψη του εκφοβισμού αφού οι πληροφορίες μοιράζονται, εκτίθενται σε τρίτους. Η ανισότητα δύναμης κρίνεται από τη δυνατότητα χρήσης εξελιγμένης τεχνολογίας από τον θύτη (παραδείγματος χάριν απόκρυψη τοποθεσίας, δημιουργία διπλών λογαριασμών, ψεύτικων βίντεο κ.α.). Έτσι χάρη στην προσβασιμότητα, ο θύτης μπορεί να βρει το θύμα οποιαδήποτε στιγμή, οπουδήποτε, και να γίνεται ευρύτερα ορατός με το πάτημα ενός κουμπιού (Chan, Cheung, & Lee, 2021).
Αναμφίβολα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δίνουν την ευκαιρία η γλώσσα από εργαλείο επικοινωνίας και πολιτισμού να γίνεται ευκολότερα όπλο επίκρισης αλλά και εγκλημάτων. Σύμφωνα με τον Milner (2004, σ. 4) «οι ενήλικοι απέκτησαν ένα άλλο είδος δύναμης, αυτό με το οποίο μπορούν να δημιουργούν μια κοινότητα μέσα από την οποία να αξιολογούν ο ένας τον άλλον».
Η γλώσσα είναι ο ήχος του ανθρώπινου κόσμου μας. Η διόγκωση μιας γλώσσας που ασεβεί, αυθαιρετεί, παραβιάζει, κακοποιεί και τραυματίζει, άμεσα ή έμμεσα, πρέπει να μας προβληματίσει και να μας ωθήσει στο να κοιτάξουμε ατομικά και συλλογικά εκ νέου «το προφίλ μας» σαν καθρέφτη. Να αναρωτηθούμε ποιοι είμαστε πραγματικά, τι είδους επικοινωνία προωθούμε ή επιτρέπουμε, σε τι γινόμαστε μάρτυρες και πώς αντιδρούμε, πώς θα συν-διαμορφώσουμε μια νέα ηθική του λόγου με σαφέστερα και πιο προστατευμένα όρια μεταξύ της ελευθερίας που αναδεικνύει την αξιοπρέπεια του όντος και της κατάχρησής της που το «στοχοποιεί».
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Eraslan, I., & Kukuoglou, A. (2019). Social relations in virtual world and social aggression. World Journal on educational technology, 11(2), 1-11.
Chan, TKH., Cheung, CMK., & Lee, ZWY. (2021). Cyberbullying on social networking sites: A literature review and future research directions. Information and Management, 58(2), 1-16. doi: doi.org/10.1016/j.im.2020.103411
Chandra, K., Singh, N.K., Gounder, S., Verma, R., & Muldiar, S.S. (2017). The unethical practices on social media. Journal of Humanities and Social Science, 22,(7), 46-54. doi: 10.9790/0837-2207064654
Coe, K., Kenski, K., & Rains, S.A. (2014). Online and uncivil? Patterns and determinants of incivility in newspaper website comments. Journal of communication, 64(4), 658-679. doi: 10.111/jcom.12104
Lane, S. (2014). The 10 most passive –aggressive things you’re doing on social media. Ανακτήθηκε 28 Απριλίου, 2021 από https://mashable.com/2014/06/27social-media-passive-aggresive/?europe=true
Milner, M. (2004). Freaks, geeks and cool kids: American teenagers, schools and the culture of consumption. New York: Routledge.
Oz, M. (2014). Changes in use and perception of privacy: Exploring facebook user’s privacy concerns and awareness of privacy implications. Journal of Yaşar University, 9(35), 6245–6245. doi: 10.19168/jyu.96978
Papacharissi, Z. (2004). Democracy online: civility, politeness and the democratic potential of online political discussion groups. New Media & Society, 6(2), 259-283. doi: 10.1177/1461444804041444.
Sutton, J., & Smith, PK. (1999). Bullying as a group process: An adaptation of the participant role approach. Aggressive Behavior, 25(2), 97-111.
Ward, J. (2019). Passive aggressive posting: Is anyone openly honest these days? Ανακτήθηκε 28 Απριλίου, 2021 από https://medium.com/swlh/passive-aggressive-ae4901a463ce