Δημήτρης ΒαγενάςΚείμενο: Δημήτρης Βαγενάς
Ψυχολόγος
Επιμέλεια: Δημήτρης Αλεξόπουλος Τσώρας
Φιλόλογος
Η θεωρία του «οιδιπόδειου συμπλέγματος» αποτελεί μία από τις πιο γνωστές και ταυτοχρόνως πιο παρεξηγημένες έννοιες της ψυχανάλυσης. Παρότι είναι ευρέως γνωστό πως ο Σίγκμουντ Φρόιντ υποστήριξε πως τα αγόρια επιθυμούν να σκοτώσουν τον πατέρα τους και να πάρουν τη θέση του στο συζυγικό κρεβάτι, η εν λόγω θεωρία δεν περιορίζεται σε μια φιλοσοφική ανάλυση της τραγωδίας του Σοφοκλή ούτε στην περιγραφή των ερωτικών συναισθημάτων για τη μητέρα. Άλλωστε, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα δεν αναπαριστά μία δυαδική σχέση, αυτή της μητέρας και του αγοριού, αλλά μία τριγωνική δομή. Και το τρίτο άτομο είναι, ασφαλώς, ο πατέρας.
Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα εμφανίζεται όταν το αγόρι είναι μεταξύ τριών και πέντε ετών και συνιστά τον κεντρικό διοργανωτή της ψυχικής ζωής του, γύρω απ’ τον οποίο δομείται η σεξουαλική του ταυτότητα. Για το Φρόιντ ο άνθρωπος είναι ένα ον με αμφισεξουαλική προδιάθεση, γι’ αυτό και οι αρσενικές και θηλυκές τάσεις συνυπάρχουν μέσα μας από την παιδική μας ηλικία και η οριστική επιλογή ερωτικού αντικειμένου εξαρτάται από την επικράτηση μιας τάσης σε σχέση με την άλλη (Freud, 1975a). Έτσι, στην έννοια του «θετικού οιδιπόδειου συμπλέγματος» προσέθεσε εκείνη του «αρνητικού», επισημαίνοντας πως στην ολοκληρωμένη του μορφή το οιδιπόδειο σύμπλεγμα είναι διττό, ευθύ και ανεστραμμένο συγχρόνως (Freud, 1975c).
Στο θετικό οιδιπόδειο σύμπλεγμα το αγόρι αναπτύσσει δυνατά ερωτικά συναισθήματα για τη μητέρα του, γι’ αυτό και ζηλεύει τον πατέρα του κι εύχεται ενδόμυχα το θάνατό του. Ταυτοχρόνως, τον αγαπάει βαθιά κι αισθάνεται τύψεις που επιθυμεί να τον εξοντώσει. Τα αμφιθυμικά αυτά συναισθήματα το οδηγούν στο συμπέρασμα πως ο πατέρας του σκοπεύει να το τιμωρήσει με ευνουχισμό. Το «άγχος ευνουχισμού» λειτουργεί προστατευτικά, καθώς το αγόρι προσπαθεί να καταπνίξει τους πόθους του και κατά συνέπεια να συμφιλιωθεί με τον πατέρα του, ούτως ώστε ν’ απαλλαγεί από τις ενοχές του και να μην τιμωρηθεί (Freud, 1975b).
Στο αρνητικό ή ανεστραμμένο οιδιπόδειο σύμπλεγμα, το αγόρι επιθυμεί να παντρευτεί τον πατέρα του και ν’ αφανίσει τη μητέρα του, την οποία βλέπει ως αντίπαλο. Επί της ουσίας, επιθυμεί ο πατέρας του να διεισδύσει μέσα του και να το κατέχει, αλλά αφού η εκπλήρωση αυτών των επιθυμιών θα έχει ως αποτέλεσμα την καταστροφή και κατά συνέπεια τον ευνουχισμό του, οι ομοφυλοφιλικές του επιθυμίες πρέπει, επίσης, να απωθηθούν. Και στις δύο περιπτώσεις, λοιπόν, το άγχος ευνουχισμού οδηγεί στην απώθηση των αιμομικτικών επιθυμιών και στην ταύτιση με τον ένα γονέα. Σε αντίθεση, όμως, με το θετικό οιδιπόδειο, όπου το αγόρι ταυτίζεται με τον πατέρα του, στο αρνητικό οιδιπόδειο επιθυμεί να γίνει η μητέρα του. Ως προς τον παράγοντα που εγκαθιστά την οριστική ταύτιση, ο Φρόιντ δεν δίνει μια σαφή απάντηση, υποστηρίζοντας πως εξαρτάται από τη σχετική δύναμη των σεξουαλικών προδιαθέσεων, της αρρενωπής και της γυναικείας (Freud, 1975c).
Για το Φρόιντ οι δύο μορφές του οιδιπόδειου συμπλέγματος συνυπάρχουν στον ψυχισμό κάθε ατόμου. Συνεπώς, το ολοκληρωμένο οιδιπόδειο σύμπλεγμα προϋποθέτει τέσσερα πρόσωπα: από τη μια πλευρά τον πατέρα και τη μητέρα και από την άλλη την αρσενική και θηλυκή προδιάθεση του αγοριού. Η λεγόμενη «φυσιολογική ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη» του αγοριού είναι η απόληξη μιας κυριαρχίας του θετικού οιδιπόδειου συμπλέγματος επί του αρνητικού οιδιπόδειου συμπλέγματος (Quinodoz, 2013). Για το Ζακ Λακάν, η παρουσία του πατέρα είναι εξίσου καταλυτική για την ανάπτυξη του αγοριού. Χρησιμοποίησε, μάλιστα, τον όρο «το Όνομα του Πατρός», αναφερόμενος όχι στο βιολογικό πατέρα, ούτε καν σε μια ανδρική φιγούρα, αλλά στο πατρικό σύμβολο.
Σύμφωνα με το Γάλλο ψυχαναλυτή, το πρώτο διάστημα της ζωής του το βρέφος δεν μπορεί να διαχωρίσει τον εαυτό του από τη μητέρα του, θεωρώντας πως η γυναίκα που το φροντίζει μπορεί να εκπληρώσει όλες του τις επιθυμίες και πως το ίδιο μπορεί, αντίστοιχα, να εκπληρώνει τις δικές της. Σταδιακά, το μικρό αγόρι αντιλαμβάνεται πως δεν είναι το μοναδικό αντικείμενο της επιθυμίας της μητέρας του και πως ο πατέρας του κατέχει κάτι που το ίδιο στερείται και η μητέρα του επιθυμεί, δηλαδή το φαλλό. Για το Λακάν, ο φαλλός δεν είναι απλώς το πέος, αλλά η αναγνώριση της απουσίας και της έλλειψης, και το άγχος ευνουχισμού δεν είναι απλώς ο φόβος ότι το αγόρι θα χάσει κάτι, αλλά η παραίτησή του από την ιδέα ότι μπορεί να είναι ο φαλλός για τη μητέρα. Μέσω του φαλλού, η δυαδική σχέση ανάμεσα στη μητέρα και το γιο διαταράσσεται: το παιδί αναγκάζεται ν’ αναγνωρίσει την επιθυμία της μητέρας του και να συνειδητοποιήσει τόσο τη δική της έλλειψη όσο και τη δική του (Homer, 2007). Συνεπώς, μέσα από την παρέμβαση του Ονόματος του Πατρός, το κλειστό κύκλωμα αμοιβαίας επιθυμίας ανάμεσα στη μητέρα και το γιο σπάει, και ανοίγεται ένα νέο πεδίο, μέσα στο οποίο το παιδί μπορεί να αναγνωρίσει τον εαυτό του ως μια ξεχωριστή από τη μητέρα του ύπαρξη.
Οι θεωρίες του Φρόιντ αμφισβητήθηκαν ουκ ολίγες φορές, με τους επικριτές του να επισημαίνουν πως το μεγαλύτερο μέρος της θεωρίας του βασίζεται στη θεραπεία ενός περιορισμένου αριθμού Αυστριακών, οι οποίοι έζησαν μέσα σ’ ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, κι έτσι τα συμπεράσματά του δεν μπορούν να γενικευτούν στο ευρύτερο πληθυσμό (Feldman, 2009). Αντιστοίχως, οι θεωρίες του Λακάν στερούνται επιστημονικής εγκυρότητας και σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να θεωρηθούν τεκμηριωμένες (Tallis, 2000). Σε κάθε περίπτωση, η συμβολή του Φρόιντ στο δυτικό τρόπο σκέψης παραμένει καθοριστική, ενώ ο Λακάν, παρά τη δυσανάγνωστη γραφή του, εξακολουθεί να ασκεί γοητεία και να εμπνέει όλους όσους καταπιάνονται με τα έργα του.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Feldman, R. S. (2009). Εξελικτική Ψυχολογία: Δια βίου ανάπτυξη-Τόμος Πρώτος. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.
Freud, S. (1975a). The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud-Volume VII (1901-1905): A Case of Hysteria. Three Essays on Sexuality and Other Works. London: Hogarth Press and The Institute of Psycho-Analysis.
Freud, S. (1975b). The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud/Vol. X (1909): Two Case Histories. London: The Hogarth Press and The Institute of Psycho-Analysis.
Freud, S. (1975c). The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud/Vol. XIX (1923-1925): The Ego and the Id and Other Works. London: The Hogarth Press and The Institute of Psycho-Analysis.
Homer, S. (2017). Εισαγωγή στον Ζακ Λακάν. Αθήνα: Oposito.
Quinodoz, J. M. (2013). Πώς να διαβάσω τον Φρόιντ. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.
Tallis, R. (2000). The Shrink from Hell. In Grant, M. (Eds.), The Raymond Tallis Readers (pp. 284-289). New York: Palgrave.