Μάγια ΘεοχάρηΚείμενο: Μάγια Θεοχάρη
Ψυχολόγος
Msc Προσωποκεντρικής Συμβουλευτικής & Ψυχοθεραπείας
Επιμέλεια: Χαρούλα Ξανθοπούλου
Φιλόλογος
Από τα μέσα Μαρτίου του 2020 – εδώ και 14 μήνες περίπου – μέχρι και σήμερα έχουμε ήδη διανύσει και είμαστε μέρος μιας διαφορετικής πραγματικότητας – η πανδημία αποτελεί μέρος της ζωής μας. Ο εγκλεισμός, οι περιορισμοί, η ελευθερία υπό όρους είναι μια αντικειμενική πραγματικότητα που ρεαλιστικά μας έχει προσφερθεί σαν προ-απαιτούμενο για την σωματική μας υγεία. Βιώνουμε μια κάπως αντιφατική διάσταση καθώς ο περιορισμός της υπόστασης μας σε διάφορες εκφάνσεις της ζωής μας συνεπάγεται την ελευθερία της ύπαρξής μας με υγιή και ασφαλή τρόπο.
Τι σημαίνει ελευθερία?
Η λέξη «ελευθερία» σημαίνει την απουσία εξαναγκασμού, καταπίεσης και εμποδίων, ελευθερία κινήσεων και επιλογών, ανεξαρτησία. Στο «Μέγα Ετυμολογικόν Λεξικό» η λέξη ελευθερία αναλύεται ως εξής: «παρά τό ἐλεύθειν ὅπου ἐρᾶ τίς», δηλαδή «το να πηγαίνει κανείς όπου επιθυμεί» (Gaisford, 2000; Etymologicon Magnum Lexicon). Βάσει αυτής της οπτικής ελεύθεροι είμαστε όταν έχουμε τη δυνατότητα να πάμε όπου αγαπάμε. Στο λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη η λέξη ελευθερία ετυμολογείται από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα leudh (-λευθ-) που σημαίνει αυξάνω, αναπτύσσομαι μέσα από την δυνατότητα της αυτόβουλης και απεριόριστης διάθεσης, της απουσίας εξαναγκασμού ή καταπίεσης.
Τελικά έχουμε ως ανθρώπινα όντα ελευθερία βούλησης ? Οι επιλογές μας, οι αποφάσεις μας και οι πράξεις μας καθορίζονται από εμάς ή από τις εξωτερικές συνθήκες?
Σύμφωνα με τον Καντ, «η ελευθερία του ανθρώπου οφείλει να προσαρμόζεται» (Insole, 2013). Δηλαδή, ως μέλη των κοινωνιών προσδιοριζόμαστε καθημερινά μέσα από την αναγκαιότητα του νόμου, των κανόνων έτσι ώστε μέσα από την ευγενή χαλιναγώγηση, η ελευθερία μας να περιορίζεται μέσα στο πλαίσιο της αγαθής βούλησης. Που σημαίνει, αν η δική μου ελευθερία συνεπάγεται την καταπάτηση της ελευθερίας του άλλου, τότε η ευγενής και κατά τα άλλα υπέροχη ιδέα μετατρέπεται σε έλλειψη σεβασμού και καταπάτηση των δικαιωμάτων των άλλων.
Η ιστορικά σχετική αυτή έννοια της ελευθερίας είναι ταυτόχρονα και πρακτικά ουσιαστική και συγκεκριμένη. Η ελευθερία του ατόμου να επιλέγει τη δική του γραμμή συμπεριφοράς στις διάφορες περιστάσεις φαίνεται να επιφορτίζει τον άνθρωπο μέσα από την διάσταση της ηθικής, των αξιών, και γενικότερα της ανάληψης της κοινωνικής ευθύνης για τις ενέργειές του. Επομένως η προσωπική ελευθερία που ο καθένας μας επιλέγει για τον εαυτό του εμπεριέχει την επιλογή της ανάληψης της ευθύνης του – η τελευταία πράμετρος μας βάζει να σκεφτούμε για μια ακόμα φορά τις επιπτώσεις που ενδέχεται να υπάρχουν. Είμαστε έτοιμοι να αναλάβουμε την ευθύνη μας και μέσα από αυτή την εκδοχή να δεχτούμε οποιαδήποτε έκβαση ή αποτέλεσμα;
Η δική μας ελευθερία – Από την αντικειμενικότητα στην υποκειμενικότητα
Η έννοια της αντικειμενικότητας στηρίζεται στον ρεαλισμό, δηλαδή στην παραδοχή των πραγμάτων που βρίσκονται «ανεξάρτητα» από τις αισθήσεις μας, τα συναισθήματά μας, ό,τι μας αφορά άμεσα ή έμμεσα. Είναι επίσης γεγονός ότι κάθε νοητική, ψυχολογική και πνευματική διεργασία είναι απόλυτα εξατομικευμένη, καθώς αφορά τον καθένα ξεχωριστά. Έτσι λοιπόν δύο άνθρωποι ενδέχεται να αντιληφθούν και να νιώσουν εντελώς διαφορετικά, να αντιδράσουν με διαφορετικό τρόπο, έχοντας βιώσει τις ίδιες συνθήκες και καταστάσεις. Μέσα από το ίδιο πρίσμα, μια προσωπική οπτική και άποψη είναι καρπός της εμπειρίας μας, των ιδεών, των αξιών, των πεποιθήσεών μας και πώς, εν τέλει, αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας. Η αποτύπωση της προσωπικής μας αλήθειας είναι λοιπόν το κυρίαρχο θέμα και αντικατοπτρίζει την προσωπική μας ευτυχία. Επομένως πώς είναι δυνατό να είναι οτιδήποτε άλλο εκτός από υποκειμενική; Μια απάντηση θα ήταν πως η δική μας οπτική γωνία, ο τρόπος που ερμηνεύουμε και αντιλαμβανόμαστε κάτι, μας ανοίγει την δυνατότητα να ανακαλύψουμε την υποκειμενική μας ελευθερία.
Η απελευθέρωση από τους φόβους
Έτσι κι αλλιώς δίνουμε το παρόν σε αυτή τη ζωή, μέσα από την καθημερινότητα των επιλογών, των δοκιμασιών, της έκβασης και του αποτελέσματος και καταφέρνουμε – άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο – να ξεπερνάμε φόβους και ανασφάλειες και εν τέλει να πορευόμαστε με αυτά. Είναι επίσης γεγονός ότι αρκετοί από τους φόβους μας και τα αδιέξοδά μας αποτελούν δημιούργημα του μυαλού μας, είναι επινοήσεις και επιλογές που αναστέλλουν την πορεία μας προς τα εμπρός και μας απομακρύνουν από τις επιλογές μας (Combs & Kelley, 1962). Η φλυαρία του νου φαίνεται συχνά να δημιουργεί ένταση, και πολλές φορές καταλήγει άσκοπη ενώ προηγουμένως μας έχει ταλαιπωρήσει ψυχολογικά. Μέσα από ανταλλαγές απόψεων και αντιλήψεων, πολλές και διαφορετικές είναι οι εμπειρίες, τα συναισθήματα και οι τρόποι αντιμετώπισης της πανδημίας. Έτσι λοιπόν, για κάποιους η πανδημία είναι ευκαιρία για δημιουργικότητα και διαφορετικές επιλογές ενώ για κάποιους άλλους είναι ένα τρομερό αδιέξοδο.
Η παραδοχή της «ατελούς» ανθρώπινης φύσης μας, όχι απαραίτητα χωρίς φόβο αλλά με τόλμη και πάθος, μας επιτρέπει τη ροή των συναισθημάτων μας όσο δυσάρεστα και αρνητικά κι αν είναι χωρίς να αξιολογούμε τον εαυτό μας με αρνητικό πρόσημο. Η προσωπική αλλαγή σύμφωνα με τον Τόνυ Μέρι (2001) προϋποθέτει μια διαδικασία ανακάλυψης του εαυτού μας, μια προσπάθεια να πλησιάσουμε τα πιο ενδόμυχα συναισθήματά μας. Κάθε φορά που αρνούμαστε τα συναισθήματά μας ή εμποδίζουμε την επαρκή έκφρασή τους ουσιαστικά καταπιέζουμε κομμάτια του εαυτού μας και έτσι δεν του δίνουμε την ευκαιρία να μάθει και να αναπτυχθεί.
Η αποδοχή
Κάποιες φορές η επιλογή μας να μην αποδεχθούμε τη δεδομένη πραγματικότητα μπορεί να οδηγήσει σε αδιέξοδα καθώς ναι με θέλουμε να αλλάξουμε ή να προχωρήσουμε παρακάτω αλλά πρώτα δεν έχουμε αποδεχτεί μια κατάσταση, ένα γεγονός, μια έκβαση.
Προφανώς υπάρχει η εκδοχή, σύμφωνα με την οποία τα πράγματα έτσι είναι, δεν αλλάζει ένα γεγονός ή μια κατάσταση. Η πανδημία για παράδειγμα, είναι μια κατάσταση που ενδέχεται να διαπερνά και να προσδιορίζει αρκετά την καθημερινότητά μας. Επιστημονικές μελέτες προσδιορίζουν την ανάπτυξη του ατόμου όταν αυτό είναι ανοιχτό στην εμπειρία του (Rogers, 2006). Αυτή η φράση από μόνη της μοιάζει να είναι ο αντίθετος πόλος της άμυνας (Rogers, 1980). Δεν είναι εύκολο αλλά μοιάζει λυτρωτικό να πει κανείς «έτσι έχει η κατάσταση και αυτό έχει ήδη γίνει». Δεν πρόκειται για την ανακάλυψη μιας ανώτερης ανθρώπινης υπόστασης μέσα μας που θα μας συμφιλιώσει απαραίτητα με ό,τι έχει γίνει ή θα μας φέρει σε επαφή με την πνευματική μας καθαγιασμένη οδό. Η γείωση όμως που μπορεί να βιώσουμε, μέσα από την αποδοχή της πραγματικότητας, μάς ανοίγει νέες οπτικές, μια νέα ευκαιρία να στραφούμε στον βαθύτερο εαυτό μας, στις σκέψεις μας και στον τρόπο που εμείς θέλουμε να υπάρχουμε. Μοιάζει να είναι το αναγκαίο βήμα που πρέπει να γίνει από την πλευρά μας ώστε να βιώσουμε ένα είδος κάθαρσης, την εξουδετέρωση των αρνητικών μας συναισθημάτων μέσα από την αποδοχή τους.
Η φράση που δείχνει να μας οδηγεί πολύ κοντά στην γείωση, είναι πως «η πραγματικότητα είναι αυτή που είναι». Το θάρρος της αλήθειας μας, προϋποθέτει τόλμη και γενναιότητα. Είναι γενναίο να παραδεχθούμε τα συναισθηματικά μας αδιέξοδα, την κατάθλιψη, το συναισθηματικό μας κενό, την ακινητοποίηση και τον εγκλωβισμό μας μέσα σε κάτι που θέλουμε να αλλάξουμε αλλά δεν ξέρουμε τον τρόπο. Όλα τα παραπάνω πολλές φορές μεταφράζονται ως «κάθομαι στον καναπέ τρώω και βλέπω τηλεόραση χωρίς να σκέφτομαι καθώς δεν θέλω να σκέφτομαι» ή και το αντίθετο «ψωνίζω χωρίς λόγο και νόημα, καθώς σχεδόν ό,τι αγοράζω δεν ανταποκρίνεται στις πραγματικές μου ανάγκες» ή επίσης «παραμελώ την αυτό-φροντίδα μου αφιερώνοντας πολλές ώρες στα μέσα διαδικτυακής συναναστροφής» ή «παίζω πολλές ώρες παιχνίδια στον υπολογιστή, είναι ένας τρόπος να αποφεύγω την πραγματικότητα».
Η πραγματικότητα είναι δεδομένη καθώς κάθε στιγμή, κάθε δευτερόλεπτο στον κόσμο, άνθρωποι απογοητεύονται, ματαιώνονται, αποτυγχάνουν, χωρίζουν, προδίδονται, προδίδουν, χάνουν προθεσμίες. Ίσως πάλι έχει νόημα να σκεφτούμε ότι «κανένας μας δεν είναι ο μόνος που βαδίζει στο δύσκολο μονοπάτι της ζωής, έχει όμως διαφορά ο τρόπος που το περπατάμε». Κάποιοι από εμάς περιμένουν σε κάποια στάση να περάσει η ευκαιρία, άλλοι πάλι βαδίζουν χωρίς να κοιτάζουν καθόλου το τοπίο καθώς τους ενδιαφέρει μόνο να φτάσουν, κάποιοι μπορεί να έχουν μείνει κάπου στη μέση, σε κάποιο σταυροδρόμι και να μην ξέρουν ποια κατεύθυνση να πάρουν. Εγώ θα το έλεγα ως εξής: «το μόνο που έχει νόημα είναι να φορέσω τη ζώνη ασφαλείας, να ξεχάσω τον τερματισμό και να απολαύσω το ταξίδι».
Ο συντονισμός με την προσωπική μας ελευθερία
Ο άνθρωπος σύμφωνα με τον Σαρτρ είναι καταδικασμένος σε ελευθερία, δηλαδή με την ελευθερία μπορεί και κατασκευάζει τον εαυτό του από το μηδέν (Jean–Paul Sartre, 1949). Αυτό ακούγεται πολύ συγκινητικό και ελπιδοφόρο καθώς και σύμφωνα με τον αμερικανό ψυχολόγο Abraham Maslow η ανάδειξη του εσωτερικού δυναμικού μας, η τάση αυτοπραγμάτωσης, είναι μέρος της φύσης μας (Merry, 2001).
«Ελευθερία δεν είναι αυτό που κάνεις αλλά αυτό που κάνεις μετά από αυτό που σουν κάνουν» (Jean–Paul Sartre, “To Freedom Condemned” – 1949). Η αποδοχή των εμπειριών μας δεν αφορά μόνο τα γεγονότα που συμβαίνουν έξω από τον εαυτό αλλά και πώς βιώνουμε τον εαυτό μας τον ίδιο μέσα σε αυτά.
Από το Ζην στο Ευ-Ζην
- Η αποδοχή της εμπειρίας μας μάς καθιστά πολύ πιο ελεύθερους να εστιάζουμε σε οτιδήποτε θετικό και δημιουργικό υπάρχει γύρω μας (Combs & Kelley, 1962)
- Όταν βάζουμε πιο ρεαλιστικούς στόχους για τον εαυτό μας τότε το επίπεδο της φιλοδοξίας μας είναι πολύ πιθανό να συμβαδίζει με τις ικανότητές μας (Combs & Kelley, 1962)
- Η ανάληψη της προσωπικής μας ευθύνης έχει νόημα καθώς κανείς δεν πρόκειται να το πράξει για εμάς αν όχι εμείς οι ίδιοι για τον εαυτό μας
Σύμφωνα με τον Maslow πολύ περισσότερο μέσα από την αναγνώριση και την εκπλήρωση των αναγκών μας παρά μέσα από την άρνηση και την ματαίωση της πραγματικότητάς μας ανακαλύπτουμε την καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας (αναφέρεται σε Combs & Kelley, 1962). Ο συντονισμός με την ύπαρξή μας – έτσι όπως ακριβώς είμαστε, όχι απαραίτητα πολύ καλοί ή πολύ κακοί, κάπως μέτριοι κάποιες φορές, ενίοτε τυχεροί ή άτυχοι, με δεξιότητες αλλά και αδεξιότητες – μέσα από την γήινη διάστασή μας, είναι αυτό που μας οδηγεί στην οδό της ψυχικής μας ισορροπίας.
Ο άνθρωπος τελικά αναπτύσσεται μέσα από μια συνεχόμενη ροή, χωρίς περιορισμούς (Rogers, 2006). Άλλωστε η αποτύπωση της προσωπικής μας αλήθειας ως μέρος της ύπαρξής μας– όποια και αν είναι αυτή – επικρατεί στο μεγαλύτερο μέρος της προσωπικής μας απελευθέρωσης όταν αυτή συμβαίνει. Πρόκειται για μια συνεχώς ανελισσόμενη διαδικασία του γίγνεσθαι…
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Bucay, J. (2010). The Road of Spirituality. Barcelona: Grijalbo Mondadori.
Combs, A. W. & Kelley, E. C. (1962. Perceiving, Behaving, Becoming – A New Focus for Education. Washington: Association for Supervision and Curriculum Development.
Gaisford T. (2000). Etymologicon Magnum Lexicon. Εκδόσεις Πελεκάνος
Insole, C. J. (2013). Kant and the Creation of Freedom: A Theological Problem. OUP Oxford.
Rogers, C. R. (2006). On Becoming a Person. USA: Houghton Mifflin Company.
Rogers, C. R. (1980). A Way of Being. USA: Houghton Mifflin Company.
Sartre Jean-Paul (1949). To Freedom Condemned: A Guide to His Philosophy” by Justus Streller. Philosophical Library/Open Road.
Μέρυ, Τ. (2001). Πρόσκληση στην Προσωποκεντρική Προσέγγιση. Καστανιώτης: Αθήνα.