Η ΒΙΑ ΠΟΥ ΚΑΤΟΙΚΕΙ

Άρθρο: Φανή Αθανασοπούλου
Σύμβουλος ψυχικής υγείας, ψυχοθεραπεύτρια

Επιμέλεια: Κατερίνα Δήμκου
Φιλόλογος

Τα τελευταία χρόνια μοιάζουν να πληθαίνουν τα περιστατικά βίας κάθε είδους,  σαν ανοικτά, περιπλεγμένα, συντριπτικά κατάγματα στο κοινωνικό σώμα.

Πρόσφατα η πανδημία αποτέλεσε μια καινούργια συνθήκη από και προς το έγκλημα. Ο εγκλεισμός προκάλεσε αύξηση στην ενδοοικογενειακή βία και στην εγκληματικότητα μέσω διαδικτύου, ενώ καθώς τα μέτρα χαλάρωναν, η βία πάλι αυξήθηκε. Οι θύτες αντιδρούσαν για τον έλεγχο που έχαναν ή ξεσπούσαν με περισσότερη μανία μετά τον εγκλεισμό και τις ψυχολογικές και οικονομικές συνέπειές του.

Είναι η βία περισσότερη στις μέρες μας ή ήταν στο παρελθόν; Τι έχει αλλάξει; Ποιες είναι οι αιτίες; Αποτελεί η βία ένα ενιαίο φαινόμενο; Μπορεί η βία να εξαλειφθεί;

H βία δεν είναι μέγεθος μετρήσιμο, είναι δυστυχώς μια επιδημία αιώνων που κατοικεί στον πλανήτη. Τα απανωτά περιστατικά αυτής της περιόδου δεν δημιουργήθηκαν σε ένα χρόνο. Μπορεί οι αφορμές και οι εκλυτικοί παράγοντες για την εκδήλωση ενός κύματος βίας να επηρεάζουν τον τρόπο εμφάνισής του, ωστόσο οι ρίζες είναι βαθιές.

Οι αφορμές ξεσκεπάζουν αυτό που πραγματικά υπάρχει σε ετοιμότητα να εκδηλωθεί. Κι αυτό που υπάρχει έχει καλλιεργηθεί για αιώνες σαν συλλογική δομή από την οποία οι ατομικές δομές εμποτίστηκαν. Σε καιρούς ειρήνης και σε καιρούς πολέμου η βία δεν έλειψε ποτέ από τον πλανήτη, αντίθετα είναι από τους «μόνιμους κατοίκους του». Πρόσφατα στην περιοχή Τιγκράι της Αιθιοπίας, στρατιώτες και παραστρατιωτικοί βίαζαν ομαδικά, βασάνιζαν και ακρωτηρίαζαν γυναίκες. Όπως αναφέρεται από τη διεθνή αμνηστία, ο σκοπός ήταν να επιφέρουν διαρκή σωματικά και ψυχολογικά τραύματα σε γυναίκες για να ατιμαστούν, να χάσουν την ανθρώπινη υπόστασή τους (TheΤΟC team, 2021).

Η πρόοδος στα τεχνολογικά μέσα και η ευαισθητοποίηση που συγκροτείται στο κοινωνικό σώμα προσδίδουν μια εξελικτική ορατότητα στα φαινόμενα της βίας. Οι διακρίσεις της, όπως για παράδειγμα ο εκφοβισμός, σχολικός  ή διαδικτυακός, η ενδοοικογενειακή βία και άλλα είδη, είναι πρόσφατες κατηγοριοποιήσεις και αντίστοιχα πρόσφατα νομοθετικά πλαισιωμένες.

Η διαφορά από το παρελθόν είναι ότι έχουμε αρχίσει να αναγνωρίζουμε πια, εκεί όπου παλαιότερα η λεκτική ή ψυχολογική βία, η ενδοοικογενειακή βία, η έμφυλη βία στις διάφορες μορφές της ήταν σχεδόν μη διακριτή και περιορισμένη στην κοινωνική αντίληψη.

Η τάση του παρελθόντος ήταν η απορρόφηση της βίας μέσα στον κοινωνικό ιστό με τη νομιμοποίηση, συγκάλυψη ή ακόμα και δικαιολόγησή της. Έτσι, οι ιδεολογίες εξουσίας (πατριαρχία,  σεξισμός, ρατσισμός, ομοφοβία και άλλες, καθώς και τα παράγωγά τους) μπορούσαν να διαχέονται με σκοπό την αφαίρεση της δύναμης, της υπόστασης και των δικαιωμάτων από διάφορες πληθυσμιακές ομάδες.

Γενιές ολόκληρες ανατράφηκαν ως «υπηρέτες» των ιδεολογιών αυτών όπου ο άντρας «που πίνει, που δέρνει, που χτίζει, κ.α.» θεμελίωνε το δικαίωμα να φέρει την «αρσενική ταυτότητα», αντίστοιχα η γυναίκα «που δεν χαλάει το σπίτι της, που υπομένει, που υπακούει» θεμελίωνε το δικαίωμα να μην χαρακτηρίζεται «πόρνη».

Μπορεί να μην είναι αυτές οι «ηθικές αξίες» του σήμερα, όμως το δηλητήριο στο ανθρώπινο αίμα έχει κυλήσει. Η βία που εμπνέεται από τις ανισότητες και τον βαθύτατο, απόλυτο ατομικισμό μας κατοικεί, κατοικεί στο ανθρώπινο αίμα. Είμαστε όλοι μέρος της κοινωνικής ιστορίας και φέρουμε συνειδητά ή ασυνείδητα έναν τεράστιο όγκο πεποιθήσεων, συναισθημάτων και στάσεων που ενισχύουν εξαιρετικά οπισθοδρομικές απόψεις έως βαθιά καταστροφικές προς οτιδήποτε μας περιβάλλει: ανθρώπους, ζώα, φυτά, ολόκληρο τον πλανήτη (Bookchin, 1989/1993, σελ. 62).

Τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν, πόσες γυναίκες, πόσα παιδιά, πόσα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα, πόσοι ηλικιωμένοι, πόσοι μετανάστες, πόσα άτομα με χαρακτηριστικά που διαφέρουν από την περιορισμένη νόρμα έχουν κακοποιηθεί με όλα τα είδη της βίας μέχρι τον αφανισμό τους είτε με τη δολοφονία τους είτε με την ασθένεια και τον θάνατο ως επακόλουθα μιας κακοποιημένης ζωής;  

Πόσα ζώα έχουν κακοποιηθεί βάναυσα όχι μόνο χωρίς καμία συναίσθηση από τον θύτη τους και τον περίγυρο, αλλά επιπλέον και ως «αίσθηση καθήκοντος»; Πόσα ζώα πριν ποινικοποιηθεί η κακοποίησή τους έχουν υποστεί την ανθρώπινη εγκληματικότητα και πόσα τώρα που ποινικοποιήθηκε και αυστηροποιήθηκαν οι σχετικές διατάξεις;

Η βία διακρίνεται στις μορφές της για λόγους πρακτικούς και νομοθετικούς. Στην πραγματικότητα πρόκειται για «συγκοινωνούντα δοχεία», για ενιαίο φαινόμενο με ποικίλες καταστροφικές εκδηλώσεις σε ανθρώπους, ζώα, στο φυσικό περιβάλλον. Ο πυρήνας τους είναι ο στόχος της εξόντωσης των άλλων για εξουσία, έλεγχο και συσσώρευση του πλούτου.

Η αντίληψη του κόσμου δομήθηκε πάνω σε δυάδες, παραδείγματος χάριν, άνθρωπος – φύση, άντρας – γυναίκα, ψυχή – σώμα, εαυτός – άλλος, κ.α. όπου το ένα μέρος υπερτερεί. Σύμφωνα με τους δυισμούς ο άντρας κυριαρχεί  στη γυναίκα όπως και στη φύση.

Σήμερα είμαστε μπροστά σε μια σύγκρουση αντιλήψεων που όλο και δυναμώνει, σε επίπεδο πρακτικό, ιδεολογικό, πνευματικό και ενεργειακό. Από τη μία πλευρά είναι τα συστήματα εξουσίας που έχουν χτίσει και εξακολουθούν να χτίζουν είτε με την προώθηση θεσμών είτε με την κοινωνική παραμέληση τις ανισότητες και το δυισμό. Είναι τα συστήματα που εντατικοποιούν τη χρήση ανθρώπων, κοινωνικών και φυσικών πόρων αγνοώντας τα όρια της ανάπτυξης (Pedersen, 2017).

Από την άλλη πλευρά είναι η ολοένα και πιο θαρραλέα ολιστικότερη κοινωνική τάση για ευαισθητοποίηση, κοινωνικοπολιτική εν –συναίσθηση, συμπερίληψη  και ανθρωπιστική ωρίμανση που  κερδίζει έδαφος στο κοινωνικό σώμα.

Όσο η σύγκρουση αυτή αναδύεται, τόσο δυναμώνει και η αντίσταση από τους εκφραστές της κοινωνικής ανισότητας. Μεταξύ αυτών μπορεί να είναι «οι εκτελεστές», άτομα ή συλλογικότητες που βγαίνουν μπροστά, με δυσλειτουργικές και αντικοινωνικές δομές που ανατράφηκαν μέσα στον κοινωνικό ιστό και κανένα σκαλοπάτι αυτού του ιστού (οικογένεια, εκπαίδευση, εργασία, συναναστροφές, πρόληψη κ.α.) δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει την καταστροφική τους διάβρωση.

Οποιοσδήποτε ζωντανός οργανισμός κακοποιείται με οποιοδήποτε είδος βίας, είναι ήρωας σε αυτόν τον ιδιόμορφο πόλεμο. Το τραύμα ή η απώλεια της ζωής του προστίθεται στον συγκλονισμό της συνείδησης του κοινωνικού σώματος για να αφυπνίσει την επίγνωση και την  ηθική του.

Η επίγνωση συνεπάγεται τόσο την ενεργοποίηση σε ατομικό επίπεδο όσο και την άσκηση πίεσης προς κάθε μορφής συλλογικότητα για αμεσότερες δράσεις. Τόσο η ατομική συνείδηση όσο και οι συλλογικοί φορείς κινούνται αργά, γι’ αυτό το κόστος που πληρώνει η καθυστερημένη εν γένει ανθρωπότητα είναι οι πάσης φύσεως απώλειές της.

Οι ανθρώπινες υπάρξεις έχουν γαλουχηθεί με τον ανταγωνισμό, την επίκριση, τη σύγκριση, το άγχος, την επιδίωξη του πλούτου, τον εγωκεντρισμό, το ίδιο όμως και οι κοινωνίες τους. Η επανεκπαίδευσή μας στο ανθρώπινο είναι ανάγκη, αν θέλουμε να επιβιώσουμε. Κάθε πράξη βίας προς οποιαδήποτε μορφή ζωής δεν πλήττει μόνον αυτή, πλήττει τον καθένα από εμάς.

Η επανεκπαίδευσή μας είναι πρώτη και κύρια ευθύνη του καθενός μας. Γιατί αν περιμένουμε αποκλειστικά από το κάθε σύστημα και τις δομές που κινούνται αργά και γραφειοκρατικά, εμπλεκόμενες πρώτες αυτές στα γρανάζια της ανισότητας, τότε ζητάμε κάποιους άλλους να αλλάξουν τις ζωές μας για μας και το πιθανότερο είναι να τις αλλάξουν προς το ….χειρότερο και προς όφελός τους.

Η απάντηση στη βία είναι η εγρήγορσή μας και η δραστήρια συμμετοχή μας σε μια κοινωνία που συγκλονίζεται, η έμπρακτη αλληλεγγύη και όχι η αλληλεγγύη των συνθημάτων. Είναι όμως και η αυτοδιερεύνηση των πεποιθήσεών μας, τι αφήνουμε πίσω μας καθώς περνάμε από τις συναναστροφές μας, πόσο ευαίσθητοι είμαστε πίσω από τις κλειστές πόρτες της ιδιωτικότητάς μας, πόσο η προσωπική μας καθημερινότητα συνδέεται με την εκδοχή ενός εαυτού και κατ’ επέκταση ενός κόσμου που αναγνωρίζει, σέβεται και τιμά όλες τις υπάρξεις και τα συστατικά του ως ισότιμες μορφές ζωής.  

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Bookchin, M. (1993). Ξαναφτιάχνοντας την κοινωνία (Τ. Κυπριανίδης, μετ.). Αθήνα: Εξάντας. (Original work published 1989).

Pedersen, G. (2017). Τι είναι οικοφεμινισμός; Transform! Europe. Ανακτήθηκε 20 Αυγούστου, 2021, από https://www.transform-network.net/el/mplogk/article/what-is-ecofeminism/

TheTOC team (2021). Φρίκη: Εκατοντάδες γυναίκες βιάστηκαν και ακρωτηριάστηκαν από στρατιώτες της Αιθιοπίας και της Ερυθραίας στο Τιγκράι. TheTOC.gr. Ανακτήθηκε  24 Αυγούστου, 2021, από https://www.thetoc.gr/diethni/article/friki-ekatontades-gunaikes-biastikan-kai-akrotiriastikan-apo-stratiotes-tis-aithiopias-kai-tis-eruthraias-sto-tigkrai/