Ψυχοθεραπεία & Εκπαίδευση

Άρθρο: Πάνος Ροκίδης
Εκπαιδευτικός/Ψυχοθεραπευτής

Επιμέλεια: Στέλλα Πυρένη
Φιλόλογος

When a flower doesn’t bloom you fix the environment in which it grows, not the flower.

Alexander den Heijer

Όταν ένα λουλούδι δεν ανθίζει, τότε φροντίζεις και φτιάχνεις το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει, όχι το ίδιο το λουλούδι.

Η παραπάνω φράση του Alexander den Heijer συμπυκνώνει επιτυχημένα την έννοια της Τάσης Πραγμάτωσης, τον ακρογωνιαίο λίθο της προσωποκεντρικής ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης που θεμελίωσε ο Carl Rogers στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Όλα τα έμβια όντα φέρουν μέσα τους τον σπόρο της εξέλιξης. Οι άνθρωποι, τα ζώα, τα φυτά είναι «καταδικασμένα» να επιβιώσουν, να εξελιχθούν και να διαφοροποιηθούν. Η τάση είναι έμφυτη, η ορμή για ζωή και πρόοδο εγκαθιδρυμένη από τη γέννηση, ίσως και από τη σύλληψη. Σε περίπτωση που κάτι πάει στραβά και παρακωλυθεί η ανάπτυξη, στην πλειονότητα τουλάχιστον των περιπτώσεων, η αιτία θα πρέπει να αναζητηθεί κάπου εκτός και όχι εντός του όντος.

Ο Rogers όρισε την Τάση Πραγμάτωσης ως την εγγενή προδιάθεση του οργανισμού να αναπτύξει το σύνολο των δυνατοτήτων του για την επιβίωση, την ανάπτυξη, την ενίσχυση και τη διαφοροποίησή του (Rogers, 1951). Τα παιδιά, εάν τα εμπιστευθείς και τους προσφέρεις ένα ασφαλές πλαίσιο που θα εμφορείται από αγάπη και φροντίδα, θα ανθίσουν. Έχω δει να επιβεβαιώνεται η ιδέα αυτή στις τάξεις που έχω διδάξει όχι λίγες φορές.

Ο David Murphy, Άγγλος ψυχολόγος και θεραπευτής, προσθέτει: H προσωποκεντρική προσέγγιση βασίζεται στην υπόθεση ότι τα ανθρώπινα όντα είναι άξια εμπιστοσύνης, με έφεση προς την κοινωνικότητα (pro-social), με τάση στη διαφοροποίηση, κατευθύνονται από την εξάρτηση προς την ανεξαρτησία, με μια εγγενή ικανότητα να αυτορυθμίζονται και να αυτοκαθορίζονται. Η πραγμάτωση των παραπάνω ποιοτήτων ενδέχεται να παρακωλυθεί από κοινωνικο-περιβαλλοντικούς παράγοντες (Murphy, 2019).

Eργάζομαι στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση για πάνω από 33 χρόνια. Έχω την ευκαιρία να βρίσκομαι καθημερινά με παιδιά, να παρατηρώ την εξέλιξή τους, να βλέπω στην πράξη τι λειτουργεί και τι όχι στη μαθησιακή διαδικασία, τι τα βοηθάει να διευρύνουν τους ορίζοντές τους, τι τα διευκολύνει να νιώσουν καλά με τον εαυτό τους και τις σχέσεις τους.

Μπορώ πια να πω με σιγουριά ότι δε χρειάζονται πολλά. Χρειάζεται αγάπη. Αγάπη που δεν προϋποθέτει, που δεν βάζει όρους αλλά και δε φοβάται να βάλει όρια. Αγάπη που σέβεται το ανθρώπινο πλάσμα που ακόμα διαμορφώνεται. Η αποκλειστική έμφαση στο διδακτικό κομμάτι, στην ύλη, στα τεστ και στους βαθμούς αγνοώντας την ψυχική και πνευματική υπόσταση των παιδιών, έχω διαπιστώσει ότι μόνο εμπόδια βάζει και καθόλου δε διευκολύνει.

Ο Rogers διατύπωσε έξι βασικές προϋποθέσεις οι οποίες είναι απαραίτητες να υπάρχουν για να επέλθει η αλλαγή που επιθυμεί το άτομο που έρχεται για θεραπεία. Αναφέρθηκε για πρώτη φορά στις έξι θεραπευτικές συνθήκες σε άρθρο του που δημοσιεύτηκε στο Journal of Consulting Psychology, στο Σικάγο των Η.Π.Α. (Rogers, 1957). Εφόσον οι αναφερόμενες συνθήκες είναι παρούσες για ένα χρονικό διάστημα, τότε αυτές είναι αρκετές για να προάγουν τη διαδικασία της εποικοδομητικής αλλαγής της προσωπικότητας.

Με τη φράση «εποικοδομητική αλλαγή της προσωπικότητας» εννοούσε: α) την αλλαγή στη δομή της προσωπικότητας του ατόμου η οποία θα οδηγήσει στην ενσωμάτωση όλων των πτυχών της και στην ελαχιστοποίηση των εσωτερικών ψυχικών συγκρούσεων, β) την αύξηση της όρεξης και ενέργειας για ζωή και γ) τη μεταστροφή από συμπεριφορές που θεωρούνται ανώριμες σε συμπεριφορές που χαρακτηρίζονται από ωριμότητα (Bozarth & Wilkins, 2001). Η ψυχολογία συνήθως αποφεύγει να χρησιμοποιεί τον όρο «αγάπη». Η λέξη δεν έχει το ειδικό βάρος που έχουν άλλα ουσιαστικά που ίσως ακούγονται πιο «επιστημονικά».

Οι τρεις συνθήκες που θα αναλυθούν αμέσως παρακάτω, προσωπικά για μένα, συνθέτουν τον ορισμό της έννοιας «αγάπη». Οι θεραπευτικές συνθήκες της κλασικής προσωποκεντρικής προσέγγισης, όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, είναι έξι αλλά για τις ανάγκες του παρόντος κειμένου που επικεντρώνεται στην εκπαίδευση θα μείνουμε στις τρεις που κάποιοι θεωρητικοί τις ονομάζουν πυρηνικές:

• την ενσυναισθητική κατανόηση του εσωτερικού πλαισίου του άλλου ατόμου. Μπαίνοντας δηλαδή «στα παπούτσια του» και βλέποντας τον κόσμο με τα μάτια του, επιχειρεί να το καταλάβει. Η κατανόηση ανακουφίζει και διευκολύνει.
• η θετική αποδοχή του άλλου ατόμου χωρίς όρους, εφόσον η κατανόηση στερείται κάθε είδους επίκρισης και αρνητικής αξιολόγησης. Δεν σε αποδέχομαι δηλαδή μόνο όταν γράφεις άριστα στο διαγώνισμα ή όταν προσέχεις και είσαι «καλό παιδί». Σε αγαπώ στην ολότητά σου. Ακόμα και όταν κάνεις κάποια αταξία ή παραφερθείς, εγώ ενδέχεται να επικρίνω τη συμπεριφορά αλλά δε θα σε επικρίνω ως πρόσωπο.
• η αυθεντικότητα, η τρίτη συνθήκη που, κατά τη γνώμη μου, έρχεται και τα επιστεγάζει όλα. Στα αγγλικά ο Rogers χρησιμοποίησε τον όρο congruence που στα ελληνικά θα μπορούσε να αποδοθεί ως «συμφωνία». Όταν νους, συναίσθημα και συμπεριφορά συμφωνούν, βρίσκονται σε αρμονία. Όχι δηλαδή «άλλα λέω, άλλα κάνω και άλλα εννοώ». Η γνησιότητα του θεραπευτή (ή του δασκάλου) είναι ένας ακόμα, ίσως και ο πιο διευκολυντικός παράγοντας. Η γνησιότητα επιτυγχάνεται όταν ο θεραπευτής ή ο δάσκαλος είναι ο πραγματικός του εαυτός χωρίς να φοράει τον μανδύα της αυθεντίας και του παντογνώστη και όταν αναγνωρίζει και αποδέχεται τα ελαττώματα και τους περιορισμούς που έχει ως προσωπικότητα.

Δε σταματώ να συγκινούμαι όταν βλέπω την έκπληξη στα μάτια των παιδιών όταν τους ζητάω συγγνώμη. Συγγνώμη που κάποια μέρα ύψωσα τη φωνή μου αδικαιολόγητα και φώναξα παραπάνω, που δεν κατάλαβα τι ήθελε πραγματικά να μου πει κάποιο παιδί, που βιάστηκα να προχωρήσω παρακάτω ενώ δεν είχαν καταλάβει την προηγούμενη ενότητα. Θα ομολογήσω ότι κάποιες φορές ζητάω συγγνώμη επίτηδες, έτσι για να δω το σοκ στα μάτια τους, που αν έμπαινε σε λόγια θα ήταν κάπως «ουάου, μα τι έγινε μόλις τώρα; Ο κύριος μάς ζητάει να τον συγχωρέσουμε;»

Στην τάξη ο συνδυασμός ενσυναίσθησης, αποδοχής και αυθεντικότητας έχω δει να κάνει θαύματα. Παιδιά με σοβαρά μαθησιακά προβλήματα πολλές φορές καταφέρνουν να τα ξεπερνούν σε αξιοσημείωτο βαθμό. Παιδιά με επιθετικότητα να μαλακώνουν και να αλλάζουν με μια κουβέντα όπως: «Λυπάμαι που χρειάζεται να συμπεριφέρεσαι έτσι για να σε καταλάβουμε… Θα ήθελα να ξέρεις ότι εγώ είμαι εδώ και σε νοιάζομαι και την επόμενη φορά, πριν χτυπήσεις τον συμμαθητή σου, μπορείς να έρχεσαι σε μένα να το συζητάμε και να βρίσκουμε παρέα τι ακριβώς χρειάζεσαι…» Αυτόματα η σκληρή μάσκα του παιδιού μαλακώνει κι ένα χαμόγελο τις περισσότερες φορές διαγράφεται στο πρόσωπό του.

Θα είμαι ειλικρινής. Υπάρχουν στιγμές που φαίνεται ότι τίποτε δεν πιάνει, ότι καμία ενσυναισθητική διάθεση δε σε σώζει. Μέσα στα παιδιά όμως καταχωρίζεται ότι ο δάσκαλός τους προσπαθεί να είναι δίπλα τους, ότι τα σέβεται, ότι κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί και ας μην τα καταφέρνει πάντοτε. Και αυτό τα παιδιά το αγκαλιάζουν με έναν συγκινητικό σεβασμό.

Όλοι οι προσωποκεντρικοί επαγγελματίες συμφωνούν στα εξής: α) προέχει η καλλιέργεια ενός περιβάλλοντος που ευνοεί την προσωπική και θετική κοινωνική ανάπτυξη για να βοηθηθεί το άτομο να διευρύνει και να αναπτύξει τις ικανότητές του αλλά και για να διεγείρει τη δημιουργική αλλαγή στους άλλους και β) μόνο ενδυναμώνοντας το άτομο μπορεί αυτή η προσωπική δύναμη να οδηγήσει σε προσωπικό και κοινωνικό μετασχηματισμό (Cooper, O’Hara, Schmid & Bohart, 2013).

Όπως έχει καταστεί, ελπίζω, σαφές, η προσωποκεντρική θεωρία του Rogers δεν αφορά μόνο την ψυχοθεραπεία και τη συμβουλευτική ψυχικής υγείας αλλά βρίσκει άμεση εφαρμογή στην εκπαίδευση και στην παιδαγωγική πρακτική. Ο ίδιος από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα, άρχισε να χρησιμοποιεί πρωτοποριακές παιδαγωγικές μεθόδους, προτείνοντας ένα φιλελεύθερο μοντέλο εκπαίδευσης που ερχόταν σε ευθεία αντίθεση με το αυταρχικό και δασκαλοκεντρικό πλαίσιο της εποχής του.

Συνοψίζοντας, η έμφαση για την προσωποκεντρική προσέγγιση όπως αυτή εφαρμόζεται στα εκπαιδευτικά πλαίσια, δίδεται στη διευκόλυνση για την αλλαγή και τη μάθηση, στην καλλιέργεια  του κατάλληλου περιβάλλοντος για να καρποφορήσει η εκπαίδευση των μαθητών παρά στη στείρα μετάδοση γνώσεων, έμφαση στην εξατομίκευση και όχι στην ομοιομορφία, συνεργασία ανάμεσα στους μαθητές, τη διεύθυνση, τους εκπαιδευτικούς και τους γονείς, εφαρμογή των τριών πυρηνικών συνθηκών: της ενσυναισθητικής κατανόησης, της θετικής αποδοχής χωρίς όρους, της αυθεντικότητας (Rogers, 1969) και γνωριμία με το προσωπικό αφήγημα και το όραμα όλων των εμπλεκομένων (Hamlet, 2010).

Είναι εντυπωσιακό πώς τα τρία κλειδιά της ενσυναισθητικής κατανόησης, της θετικής αποδοχής και της αυθεντικότητας, ενσωματωμένα σε μια ολότητα, μπορούν να λειτουργήσουν ως ένα θαυματουργό πασπαρτού για να ξεκλειδωθεί ο ανθρώπινος ψυχισμός σχεδόν σε όλες του τις εκφάνσεις, να απελευθερωθεί η ορμή για επιβίωση και ανάπτυξη που ο Rogers ονόμασε τάση πραγμάτωσης, να βελτιωθεί η σχέση του παιδιού με τον εαυτό και τους γύρω του κι έτσι, ως φυσικό επακόλουθο, να διευκολυνθεί η εκπαιδευτική και μαθησιακή διαδικασία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Alexander den Heijer (2018). Nothing you don’t already know: Remarkable reminders about meaning, purpose, and self-realization. ‎CreateSpace Independent Publishing Platform.

Bozarth, J. D. & Wilkins, P. (Eds) (2001). Roger’s Therapeutic Conditions: Evolution, Theory and Practice, Volume 3: Unconditional Positive Regard. UK: PCCS books.

Cooper, M., O’Hara, M., Schmid, P.F., Bohart, A.C. (2013). The Handbook of Person-Centred Psychotherapy & Counselling, (2nd edition). UK: Palgrave Macmillan.

Hamlet, G.S. (2010). Person Centered Counseling in the Schools. The Person-Centered Journal, Vol. 17, No. 1-2, pp. 84- 89.

Murphy, D. (2019). Person-Centred Experiential Counselling for Depression (2nd edition). UK: Sage.

Merry, T. (1999). Learning and Being in Person-Centred Counselling. UK: PCCS books.

Rogers, C. (1951). Theory of Personality and Behaviour. In C. Rogers, Client-Centered Therapy. Its current practice, implications and theory. London: Constable.

Rogers, C. (1957). The Necessary and Sufficient Conditions of Therapeutic Personality Change. Journal of Consulting Psychology, Vol.21, p. 95-103.

Rogers, C. (1961). On Becoming a Person, 4th edition. UK: Robinson.

Rogers, C. (1969). Freedom to learn: A view of What Education Might Become. Columbus: Merrill Pub. Co.

Rogers, C. (1980). Ένας Τρόπος να Υπάρχουμε. Αθήνα: Ερευνητές.