Κατανοώντας την ψυχολογική επιβάρυνση έπειτα από μια καταστροφή

Άρθρο: Ελίνα Κατσαδούρη,
MSc Ψυχολόγος, Προσωποκεντρική Ψυχοθεραπεύτρια

Επιμέλεια: Δημήτρης Αλεξόπουλος Τσώρας,
Φιλόλογος

Οι καταστροφές αποτελούν μέρος της ζωής μας, έτσι όπως έχει σύγχρονα διαμορφωθεί, αλλά και από παλαιότερα (Math, Nirmala, Moirangthem, & Kumar, 2015). Συγκεκριμένα, είναι συντριπτικός ο απολογισμός από τις καταστροφές που έχουν υπάρξει και πρόσφατα στη χώρα μας, ένας απολογισμός θλιβερός σε συναισθηματικό και σε υλικό επίπεδο. Η κατανόηση της προαγωγής της ψυχικής υγείας του συνόλου των ατόμων που επηρεάζονται από μια καταστροφή αποτελεί ένα κομβικό σημείο αρωγής καθόλη την προσπάθεια ανάκαμψης ενός πολυπαθούς πληθυσμού και προς αυτό το σκοπό συντάσσεται και το παρόν άρθρο.

Η μελέτη της έννοιας της καταστροφής αυξάνει την αίσθηση κατανόησης του φαινομένου και επομένως την αίσθηση ελέγχου. Στη βιβλιογραφία συναντάμε τον διαχωρισμό των καταστροφών σε δύο βασικές ομάδες: Φυσικές και Ανθρωπογενείς. Φυσικές είναι οι καταστροφές που είναι αποτέλεσμα φυσικών αιτιών, ενώ ανθρωπογενείς είναι οι καταστροφές που προκαλούνται από ανθρώπινες πράξεις (Martin, 2010).  Σε κάθε περίπτωση, οι καταστροφές, είτε προέρχονται από φυσικά γεγονότα είτε από ανθρωπογενή περιστατικά, είναι συχνά απροσδόκητες και συντριπτικές (APA, 2013). Τα κοινά χαρακτηριστικά που χαρακτηρίζουν όλους τους ορισμούς της έννοιας της «καταστροφής» είναι η ξαφνική έναρξη, το απρόβλεπτο, το ανεξέλεγκτο, το τεράστιο μέγεθος της καταστροφής, η ανθρώπινη απώλεια και ταλαιπωρία και η υπέρβαση της ικανότητας αντιμετώπισης (Math et al., 2015).

Επιπτώσεις

Οι καταστροφές έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην κοινωνικοοικονομική και ψυχική κατάσταση των θυμάτων (Quarentelli, 1988). Μαζί με τις κοινωνικές και οικονομικές απώλειες, τα άτομα και οι κοινότητες βιώνουν μια ψυχική αστάθεια που μπορεί να επισπεύσει την εμφάνιση Διαταραχής Μετατραυματικού Στρες (PTSD), Άγχους και Κατάθλιψης (Makwana, 2019). Σε έρευνα των Madrid & Grant (2008) σχετικά με την ψυχική αποκατάσταση των πληγέντων από τον Τυφώνα Κατρίνα, οι ψυχολόγοι ανέφεραν ότι οι πληγέντες εμφάνισαν ποικίλες ψυχολογικές δυσκολίες, ανάμεσα τους γενικευμένη θλίψη, άγχος και φόβο. Όσοι είχαν ιστορικό τραύματος και απώλειας στο παρελθόν διέτρεχαν μεγαλύτερο κίνδυνο για επανεμφάνιση άγχους, προβλήματα με τον ύπνο και τη συγκέντρωση, τον ανεξέλεγκτο θυμό και άλλα προβλήματα συμπεριφοράς.

Ποια είναι η φυσική – με την έννοια της αναμενόμενης – ανθρώπινη αντίδραση σε μια καταστροφή; Η θλίψη είναι η απάντηση σε οποιαδήποτε απώλεια (Math et al., 2015). Κι αυτό είναι βοηθητικό να το γνωρίζουμε, ώστε να μην μας πανικοβάλλει η εμφάνιση του συναισθήματος της θλίψης. Οι καταστροφές μπορεί να φέρουν τα θύματα σε κατάσταση απόγνωσης, σοκ και έλλειψης ελπίδας (Hackbarth, Pavkov, Wetchler, & Flannery, 2012). Μια μεγάλου μεγέθους τραυματική εμπειρία διαταράσσει τη ζωή των θυμάτων, τα οποία πέρα από την απώλεια υλικών αγαθών, βιώνουν ενδεχομένως και την απώλεια αγαπημένων προσώπων και τη διαταραχή της ταυτότητάς τους, όπως μέχρι τότε την ήξεραν και την είχα οικοδομήσει. Πολύ περισσότερο, βιώνουν την απώλεια του μόχθου και των προσπάθειών τους να οικοδομήσουν την έως τότε πραγματικότητά τους.

Παρόλα αυτά, οι έρευνες δείχνουν ότι οι περισσότεροι άνθρωποι είναι ανθεκτικοί και με την πάροδο του χρόνου είναι σε θέση να επαναπροσαρμοστούν (APA, 2013). Η ανθεκτικότητα ως χαρακτηριστικό κατέχει ζωτικό ρόλο και λειτουργεί ως αποτελεσματικό μέτρο σε συνθήκες έντονου στρες, καθώς προάγει τη σωματική, κοινωνική και συναισθηματική ευεξία (Aiena, Baczwaski,  Schulenberg, & Buchanan, 2015). Ανθεκτικότητα σημαίνει η ταχύτητα με την οποία επιτυγχάνεται η ομοιόσταση, η αίσθηση αρμονίας, μετά από μία αναταραχή (Norris, Stevens, Pfefferbaum, Wyche, & Pfefferbaum, 2008). Είναι, λοιπόν, σύνηθες για τους ανθρώπους να βιώνουν άγχος αμέσως μετά μια καταστροφή, αλλά μέσα σε λίγους μήνες οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούν να συνεχίσουν να είναι λειτουργικοί. Η ανθεκτικότητα και η ανάκαμψη φαίνεται πως είναι ο κανόνας, όχι η παρατεταμένη αγωνία (APA, 2013).

Φάσεις

Οι αντιδράσεις της κοινότητας και του ατόμου σε μια καταστροφή συνήθως ακολουθούν προβλέψιμα στάδια ή φάσεις (Math et al., 2015). Αρχικά, συναντάται η «ηρωική φάση», κατά την οποία αμέσως μετά την καταστροφή, οι επιζώντες στην κοινότητα συνήθως δείχνουν αλτρουιστική συμπεριφορά με τη μορφή διάσωσης, στέγασης, σίτισης και υποστήριξης των συνανθρώπων τους. Μόλις παρέμβουν οι υπηρεσίες αρωγής, οι επιζώντες μεταφέρονται σε ασφαλέστερα μέρη. Το έντονο ενδιαφέρον των μέσων ενημέρωσης, η δωρεάν ιατρική βοήθεια, η δωρεάν τροφή και στέγη, οι επισκέψεις σημαντικών προσώπων στον καταυλισμό, οι υποσχέσεις αποκατάστασης παρέχουν αίσθηση ανακούφισης και πίστης στους επιζώντες και χαρακτηρίζουν τη φάση που ονομάζεται «φάση του μήνα του μέλιτος». Σταδιακά, τα υλικά και οι πόροι ανακούφισης αρχίζουν να μειώνονται, τα σημαντικά πρόσωπα σταματούν να επισκέπτονται το μέρος και η κάλυψη των μέσων ενημέρωσης μειώνεται. Η πραγματικότητα της περίπλοκης διαδικασίας ανοικοδόμησης και αποκατάστασης περιλαμβάνει διοικητικά εμπόδια και γραφειοκρατία και τείνει να αποδεικνύεται σκληρή. Αυτή η φάση ονομάζεται «φάση της απογοήτευσης», την οποία διαδέχεται η «φάση της αποκατάστασης» που χαρακτηρίζεται από σταδιακή έλευση της αρμονίας και προσαρμογή στις νέες πλέον συνθήκες.

Ψυχολογική αντιμετώπιση

Η έγκαιρη αξιολόγηση των αναγκών, η παροχή υπηρεσιών και οι κατάλληλες παρεμβάσεις είναι απαραίτητες για τη μείωση ή την πρόληψη περαιτέρω συνεπειών της καταστροφής (Madrid, & Grant, 2008). Οι υποστηρικτικές στρατηγικές, συμπεριλαμβανομένων των συναισθηματικών και υλικών στρατηγικών, λειτουργούν ως σημαντική βοήθεια για την αντιμετώπιση μετά την καταστροφή. Οι στρατηγικές συναισθηματικής υποστήριξης προσανατολίζονται σε προγράμματα που εστιάζονται στη μείωση του άγχους και στην ψυχοεκπαίδευση των ανθρώπων σχετικά με το πώς να ανταποκρίνονται στις συναισθηματικές στρεσογόνες καταστάσεις. Οι υλικές υποστηρικτικές στρατηγικές στρέφονται στη σωστή κατανομή των πόρων, στη σωστή πρόσβαση σε πόρους και στην παροχή βοήθειας στους πληγέντες, ώστε να αναπτύξουν ξανά κοινωνική και οικονομική ευημερία (Wachinger, Renn, Begg, & Kuhlicke, 2013).

Υπάρχει, επίσης, ανάγκη να υποστηριχθεί η επαρκής πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας που παρέχονται από ειδικευμένους επαγγελματίες: ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, ψυχιάτρους ή άλλους εκπαιδευμένους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Η αξία της πρώιμης μετατραυματικής παρέμβασης δεν μπορεί παρά να υπερτονιστεί (Alexander, 2005). Ωστόσο, η ασφάλεια των ανθρώπων πρέπει πρωτίστως να διασφαλιστεί με επαρκή στέγη, τροφή, φάρμακα και ρούχα προκειμένου να ξεκινήσει η διαδικασία θεραπείας από το ψυχολογικό τραύμα. Όταν ικανοποιούνται οι βασικές τους ανάγκες, οι άνθρωποι έχουν έναν βαθμό ελέγχου, ενδυνάμωσης και ομαλότητας στη ζωή τους, κάτι που είναι ζωτικής σημασίας για την ανάκαμψη (Madrid, & Grant, 2008).

Η Αμερικάνικη Ψυχολογική Εταιρεία (APA, 2013) συγκεντρώνει και προτείνει διάφορα βήματα που έχει φανεί ότι βοηθούν τους πληγέντες στην οικοδόμηση συναισθηματικής ευεξίας και αίσθησης ελέγχου μετά από μια καταστροφή:

• Δώστε χρόνο στον εαυτό σας να προσαρμοστεί. Προβλέψτε ότι αυτή θα είναι μια δύσκολη στιγμή στη ζωή σας. Επιτρέψτε στον εαυτό σας να θρηνήσει για τις απώλειες που έχετε βιώσει και προσπαθήστε να είστε υπομονετικοί με τις αλλαγές στη συναισθηματική σας κατάσταση.
• Ζητήστε υποστήριξη από άτομα που νοιάζονται για εσάς, που θα σας ακούσουν και θα κατανοήσουν την κατάστασή σας. Η κοινωνική υποστήριξη είναι βασικό συστατικό για την αποκατάσταση από καταστροφές
• Μοιραστείτε την εμπειρία σας. Εκφράστε αυτό που νιώθετε με οποιονδήποτε τρόπο αισθάνεστε άνετα για εσάς – όπως να μιλάτε με την οικογένεια ή τους στενούς φίλους, να κρατάτε ημερολόγιο ή να συμμετέχετε σε μια δημιουργική δραστηριότητα.
• Ενταχθείτε σε ομάδα υποστήριξης με επικεφαλής κατάλληλα εκπαιδευμένους και έμπειρους επαγγελματίες. Η ομαδική συζήτηση μπορεί να σας βοηθήσει να συνειδητοποιήσετε ότι δεν είστε μόνοι στις αντιδράσεις και τα συναισθήματά σας.
• Υιοθετείστε υγιείς συμπεριφορές για να ενισχύσετε την ικανότητά σας να αντιμετωπίζετε το υπερβολικό άγχος. Τρώτε ισορροπημένα γεύματα και ξεκουράζεστε αρκετά. Αποφύγετε το αλκοόλ και τα ναρκωτικά, γιατί μπορούν να μειώσουν και να καθυστερήσουν την αντιμετώπιση του πένθους και την πρόοδο.
• Καθιερώστε ή επαναφέρετε ρουτίνες. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει την κατανάλωση γευμάτων σε τακτά χρονικά διαστήματα, τον ύπνο και το ξύπνημα σε κανονικό κύκλο ή την παρακολούθηση ενός προγράμματος άσκησης. Φτιάξτε μερικές θετικές ρουτίνες για να έχετε κάτι να προσβλέπετε σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς.
• Αποφύγετε τη λήψη σημαντικών αποφάσεων ζωής. Η αλλαγή σταδιοδρομίας ή δουλειάς και άλλες σημαντικές αποφάσεις τείνουν να είναι πολύ αγχωτικές από μόνες τους και ακόμη πιο δύσκολο να αναληφθούν όταν αναρρώνετε από μια καταστροφή.
• Εάν παρατηρήσετε επίμονα συναισθήματα αγωνίας ή απελπισίας και αισθάνεστε ότι δεν μπορείτε να φέρετε εις πέρας τις καθημερινές σας δραστηριότητες, συμβουλευτείτε έναν εξουσιοδοτημένο επαγγελματία ψυχικής υγείας.

Εν κατακλείδι, φαίνεται πως φροντίδα της ψυχικής υγείας έπειτα από καταστροφές βασίζεται στις αρχές της προληπτικής ιατρικής, με επίκεντρο την ανακούφιση μέσα από μια ολιστική, πολυδιάστατη και ολοκληρωμένη κοινοτική προσέγγιση. Αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό με βάση τα έξι «R» στην αγγλική σχετική βιβλιογραφία: Readiness (Ετοιμότητα), Response (Αντίδραση), Relief (Ανακούφιση), Rehabilitation (Αποκατάσταση), Recovery (Ανάκαμψη) και Resilience (Ανθεκτικότητα). Οι καταστροφές ίσως να μην μπορούν να αποφευχθούν πλήρως, και έτσι χρειάζεται να μάθουμε πώς να προετοιμαζόμαστε, να ανακάμπτουμε, να αποκαθιστούμε τις απώλειες και να επανεντασσόμαστε (Math et al., 2015). Η μετατόπιση του σκεπτικού, από το «εάν» η καταστροφή έρθει στο «όταν» η καταστροφή έρθει, αποτελεί σημαντικό βήμα για την ετοιμότητα και την πρόληψη σε κοινοτικό επίπεδο και επίπεδο πολιτείας (Math et al., 2015).

Βιβλιογραφία

Aiena, B. J., Baczwaski, B. J., Schulenberg, S. E., & Buchanan, E. M. (2015). Measuring resilience with the RS-14: a tale of two samples. Journal of personality assessment, 97 (3), 291–300. https://doi.org/10.1080/00223891.2014.951445

Alexander, D. A. (2005). Early mental health intervention after disasters. Advances in Psychiatric Treatment, 11, 12–18.

American Psychological Association (2013, August 15). Recovering emotionally from disaster. https://www.apa.org/topics/disasters-response/recovering

Hackbarth, M., Pavkov, T., Wetchler, J., & Flannery, M. (2012). Natural disasters: an assessment of family resiliency following Hurricane Katrina. Journal of marital and family therapy, 38 (2), 340–351. https://doi.org/10.1111/j.1752-0606.2011.00227.x

Madrid, P. & Grant. (2008). Meeting Mental Health Needs Following a Natural Disaster: Lessons From Hurricane Katrina. Professional Psychology: Research and Practice. 39. 86-92. 10.1037/0735-7028.39.1.86.

Makwana, Nikunj. (2019). Disaster and its impact on mental health: A narrative review. Journal of Family Medicine and Primary Care. 8. 3090. 10.4103/jfmpc.jfmpc_893_19.

Martin M. L. (2010). Child participation in disaster risk reduction: the case of flood-affected children in Bangladesh. Third world quarterly, 31 (8), 1357–1375. https://doi.org/10.1080/01436597.2010.541086

Math, S. B., Nirmala, M. C., Moirangthem, S., & Kumar, N. C. (2015). Disaster Management: Mental Health Perspective. Indian journal of psychological medicine, 37 (3), 261–271. https://doi.org/10.4103/0253-7176.162915

Norris, F. H., Stevens, S. P., Pfefferbaum, B., Wyche, K. F., & Pfefferbaum, R. L. (2008). Community resilience as a metaphor, theory, set of capacities, and strategy for disaster readiness. American journal of community psychology, 41(1-2), 127–150. https://doi.org/10.1007/s10464-007-9156-6

Quarantelli, E.L. (1988), DISASTER CRISIS MANAGEMENT: A SUMMARY OF RESEARCH FINDINGS. Journal of Management Studies, 25: 373-385. https://doi.org/10.1111/j.1467-6486.1988.tb00043.x

Wachinger, G., Renn, O., Begg, C., & Kuhlicke, C. (2013). The risk perception paradox–implications for governance and communication of natural hazards. Risk analysis: an official publication of the Society for Risk Analysis, 33 (6), 1049–1065. https://doi.org/10.1111/j.1539-6924.2012.01942.x